Het mysterie van de verdwenen criminaliteit

De stijging van de geregistreerde criminaliteit vond vooral plaats van de vroege jaren zestig tot het begin van de jaren tachtig, toen het aantal geregistreerde misdrijven steeg van 13 naar 81 per duizend inwoners. Deze ontwikkeling bleef niet onopgemerkt en leidde vanaf de jaren tachtig tot een verwoede discussie binnen politie, justitie en de wetenschap. Waar kwam deze misdaadgolf vandaan en hoe kon deze het beste worden aangepakt? Intussen bleef de geregistreerde criminaliteit stijgen. In 1994 telde de politie 92 misdrijven per duizend inwoners en na een korte daling bereikte het aantal misdrijven in 2001 en 2002 het hoogtepunt. In 2017 was het aantal misdrijven weer gedaald tot 49 per duizend inwoners, hetzelfde niveau als rond 1980.

Wat zeggen de geregistreerde misdrijven over criminaliteit?

Een veel gestelde vraag is in hoeverre de stijging en daling van de door de politie geregistreerde misdrijven de werkelijke ontwikkeling van de criminaliteit weergeeft, of een gevolg is van veranderingen in de bereidheid van de politie om te registreren en van burgers om aangifte te doen van criminaliteit.

De politie is beter bereikbaar geworden voor burgers, in technisch opzicht eerst door de mogelijkheid om telefonisch aangifte te doen, later via opsporingsprogramma’s op televisie en via internet. In sociaal opzicht werd de politie beter benaderbaar door meer nadruk te leggen op goed contact met de burger (Baumer en Lauritsen, 2010). Ook zou een rol kunnen spelen dat er meer misdrijven werden geregistreerd dan voorheen door de automatisering en integratie van de verschillende losse administraties van lokale politiekorpsen. Daar staat tegenover dat interne automatiseringsproblemen ook kunnen leiden tot minder registratie (Van Ham et al., 2018) en dat online aangifte niet altijd de drempel verlaagt (Voskuil, 2018). Ook is de politie door het verdwijnen van bureaus minder zichtbaar geworden.

De politieregistratie is ook een afspiegeling van beleidsprioriteiten. Omdat een politieagent maar op één plek tegelijk kan zijn, moeten keuzes worden gemaakt over de inzet. Hierbij kunnen prioriteiten verschuiven onder maatschappelijke en politieke druk. Dat kan zowel gaan om een verschuiving tussen verschillende politietaken (hulpverlening, preventie en opsporing) maar ook tussen verschillende vormen van criminaliteit. Zo werd het gebruik van en de handel in drugs pas vanaf de jaren vijftig voor steeds meer drugs strafbaar gesteld en is er de laatste decennia meer aandacht voor witteboordencriminaliteit en huiselijk geweld. Aan de andere kant werden homoseksualiteit, overspel en prostitutie in de afgelopen 65 jaar juist gedecriminaliseerd.

Bij de burger zou een rol kunnen spelen dat zaken die in het verleden niet vaak door slachtoffers bij de politie werden aangegeven, nu vaker gemeld worden. Daarbij kan gedacht worden aan seksueel misbruik, waarop het maatschappelijk taboe de afgelopen decennia minder is geworden, en aan verminderde tolerantie voor geweld. Ook zaken die in het verleden ‘in eigen kring’ werden opgelost in plaats van via de officiële instanties vallen daaronder. Aan de andere kant zijn er tekenen dat burgers door de toegenomen welvaart minder vaak aangifte van inbraak of vernieling doen als de financiële schade klein is (Bernasco en Van de Weijer, 2016). Bovendien kan een verschuiving tussen deze vormen van criminaliteit ook zorgen voor verandering in de totale
aangiftebereidheid.

Ook wordt de bereidheid om aangifte te doen beïnvloed door de mate waarin burgers denken dat de politie effectief actie zal ondernemen (Goudriaan, Nieuwbeerta en Wittebrood, 2005). Mogelijk zijn burgers die getuige zijn van een misdrijf minder snel geneigd om aangifte te doen, omdat zij zich minder verbonden voelen met hun buren(Goudriaan, 2006; Bernasco en Van de Weijer, 2016).

Bij gebrek aan onderzoek dat terug gaat tot de jaren vijftig, is het niet mogelijk om precies vast te stellen of in de eerste decennia na de oorlog inderdaad sprake was van een trend in de aangiftebereidheid. Onderzoek over de aangiftebereidheid in Nederland tussen 1980 en 2005 geeft tegenstrijdige signalen. Er zijn studies die spreken van stijging en andere die spreken van daling of van gelijk blijven (Goudriaan, Nieuwbeerta en Wittebrood,2005; Goudriaan, 2006; Wittebrood, 2006). Voor de periode tussen 2005 en 2015 suggereren uitkomsten van de Veiligheidsmonitor een daling van de aangiftebereidheid met 23 procent, maar ook daar worden kanttekeningen bij geplaatst (Bernasco en Van de Weijer, 2016; Akkermans, 2016).

De gesignaleerde daling in de aangiftebereidheid tussen 2005 en 2015 is minder sterk dan de totale daling van de geregistreerde criminaliteit (29 procent). De daling in de geregistreerde criminaliteit kan dus niet volledig worden verklaard door een verminderde bereidheid om aangifte te doen. Daarnaast zal verderop in dit artikel blijken dat ook de ontwikkelingen in het slachtofferschap van criminaliteit wijzen op een daadwerkelijke daling van de criminaliteit.

Naast de criminaliteit die burgers treft is er ook nog georganiseerde criminaliteit die geen directe slachtoffers maakt en criminaliteit tegen bedrijven. Van beide soorten van criminaliteit zijn geen lang lopende cijferreeksen beschikbaar. Bij de georganiseerde criminaliteit is het niet mogelijk om de daadwerkelijke omvang vast te stellen. Ook is er maar in beperkte mate en op verschillende manieren vragenlijstonderzoek gedaan onder bedrijven, waardoor het niet mogelijk is de resultaten over een langere periode te vergelijken.

Stijging en daling van moord en doodslag

De ontwikkeling van de criminaliteit kan worden vergeleken met die van moord en doodslag. Deze vorm van criminaliteit is niet gevoelig voor aangiftebereidheid. Tevens worden zaken waarbij mogelijk sprake is van moord en doodslag doorgaans grondig onderzocht door politie en artsen. Het aantal gevallen zal dus niet erg beïnvloed zijn door de bereidheid van de politie om ze te registreren. Aan de andere kant zijn moord en doodslag bijzondere en zeldzame misdrijven, die in principe geen sterk verband met de algemene ontwikkeling van criminaliteit hoeven te hebben.

Ook de burger ervoer een misdaadgolf

Omdat niet alle ervaren criminaliteit bij de politie wordt aangegeven, is het zinvol om ook te kijken naar de ontwikkeling van de ondervonden criminaliteit zoals die wordt gemeten aan de hand van jaarlijkse slachtofferenquêtes. Deze worden al sinds de jaren tachtig afgenomen en kunnen dus ook voor een deel van de periode naast de geregistreerde criminaliteit worden gelegd.

Daar moeten wel twee kanttekeningen bij worden geplaatst. De omvang van de criminaliteit is volgens de enquêtes hoger dan volgens de politieregistratie, omdat burgers maar een beperkt deel van alle misdrijven bij de politie aangeven. In de enquêtes wordt ook niet alleen gevraagd naar misdrijven, maar ook naar lichtere delicten. Aan de andere kant richten deze vragenlijsten zich op burgers, terwijl de politie in haar registratie ook aangiftes van bedrijven opneemt. Ook registreert de politie misdrijven die geen directe slachtoffers hebben, zoals drugshandel en fraude.

Daarnaast zijn de onderzoeksmethoden van de slachtofferenquête in deze periode enkele keren fundamenteel gewijzigd. Dat levert ook verschillende niveaus op. Vanwege de verschillen in onderzoeksmethode is het niet mogelijk er één reeks van te maken. Belangrijker dan het niveau is echter of de ontwikkeling in grote lijnen hetzelfde is als die van de politiecijfers.

De discussie onder wetenschappers, politie en justitie uit de jaren tachtig rondom de misdaadgolf is nog niet verstomd. Deze is in zekere zin zelfs ingewikkelder geworden, omdat nu niet alleen de stijging verklaard moet worden, maar ook de daling die er opvolgde. Een aantal theorieën die alleen het eerste kunnen verklaren, hebben dan ook aan belangstelling verloren (Farrell, Tilley en Tseloni, 2014).

Een andere factor om rekening mee te houden bij een verklaring is dat de afname in geregistreerde criminaliteit van de afgelopen twee decennia, en de toename in de decennia daarvoor, ongeveer tegelijkertijd ook in het buitenland plaats heeft gevonden (Smit, 2008; De Waard, 2017).

Het lag niet aan het aandeel jonge mannen

Omdat over de hele wereld en door de tijd heen het grootste deel van de officiële criminaliteit wordt gepleegd door jonge mannen is de stijging in de criminaliteit vaak in verband gebracht met een stijging van het aandeel jonge mannen in de bevolking. In de jaren vijftig steeg het aandeel minderjarige mannen in de bevolking maar weinig, terwijl in die periode het percentage minderjarige mannelijke verdachten verdubbelde. In de periode daarna, tot ongeveer 2006 daalde het percentage minderjarige verdachte mannen wel in grote lijnen parallel aan dat van het percentage minderjarige mannen in de bevolking. Maar als het aandeel jongeren sterk bepalend was geweest voor de criminaliteit, dan zou de criminaliteit gedaald moeten zijn in de jaren zestig, zeventig en tachtig, in plaats van gestegen zoals hierboven beschreven. Na 2006 daalde het percentage minderjarige verdachten sneller dan het aandeel minderjarigen in de bevolking.

Tegelijkertijd was er na 2006 sprake van een snellere daling van het percentage verdachten onder 12- tot 25-jarigen dan onder personen ouder dan 25. Er was dus meer aan de hand dan alleen een demografische ontwikkeling.

Een van de voor de daling van verdachte 12- tot 25-jarigen genoemde verklaringen is dat jongeren sinds de opkomst van de spelcomputer en de smartphone zich liever daarmee vermaken dan met buiten rondhangen. Ze zouden daardoor minder vatbaar zijn voor criminele vrienden en minder in de gelegenheid zijn voor het plegen van impulsieve misdrijven. Dat jongeren steeds meer tijd online besteden, blijkt onder meer uit enquêtes. Wetenschappelijk bewijs voor een verband met (offline) crimineel gedrag is echter beperkt voorhanden (Sonck en De Haan, 2015; Van der Laan en Goudriaan, 2016; Weerman, 2017).

Vanwege het verband tussen voortijdig schoolverlaten en criminaliteit lijkt ook het afnemende aantal voortijdig schoolverlaters een bijdrage te leveren aan het dalende percentage verdachten onder jongeren (Traag en Marie, 2011; Van der Laan en Weijters, 2015). Zo is het percentage voortijdig schoolverlaters onder 18- tot 25-jarigen tussen 2003 en 2016 gedaald van 14,4 naar 7,9. Daarnaast is uit onderzoek gebleken dat kinderen die opgroeien in eenoudergezinnen vaker crimineel gedrag vertonen (Van de Rakt, 2011). Het percentage kinderen in eenoudergezinnen neemt nog steeds toe (CBS, 18 december 2017).

De impact van drugs is veranderd

Burgers en bedrijven investeerden in preventie

Een stroming die de laatste jaren opgang maakt richt zich vooral op de mate waarin een situatie zich leent voor crimineel gedrag. Daarbij wordt er vanuit gegaan dat criminelen bij het plegen van hun delicten een grofweg rationele afweging maken tussen de potentiële buit, de moeite die ze daar voor moeten doen en de mate waarin de omgeving het gedrag belemmert of stimuleert.

Vanuit dit perspectief is het de welvaartsgroei van na de Tweede Wereldoorlog die er voorheeft gezorgd dat er meer te stelen valt. Tegelijkertijd zorgde voortschrijdende technologie er voor dat deze consumptiegoederen draagbaarder werden, en dus makkelijker te stelen. Daarnaast zijn huizen vaker verlaten doordat meer vrouwen zijn toegetreden tot de arbeidsmarkt, doordat mensen verder van huis werken en doordat er meer vrije tijd buitenshuis wordt besteed (Cohen en Felson, 1979).

De belangrijkste ontwikkeling in de afname van de geregistreerde criminaliteit leek Smit, De Waard en Berghuis (2012) dat burgers, bedrijven en overheid meer bereid zijn om te investeren in preventieve maatregelen. Van sloten op deuren en ramen tot extra beveiligers en overheidsvoorschriften voor inbraakbeveiliging in nieuwbouw (Vollaard en Van Ours, 2011; Farrell, Tilley en Tseloni, 2014).

Het percentage huizen met een alarminstallatie of rolluiken vertoont vanaf 1981 een opgaande trend. Dat geldt ook wanneer rekening wordt houden met wijzigingen in de vraagstelling en opzet van het onderzoek. Bij de percentages huizen met buitenverlichting of extra veiligheidssloten op buitendeuren was eveneens sprake van een opgaande trend van 1992 tot 2009, gevolgd door een daling daarna. Daarbij moet er rekening mee gehouden worden dat de grote meerderheid van de huizen buitenverlichting of extra veiligheidssloten heeft en een minderheid een alarminstallatie of rolluiken. Ook in andere Europese landen investeerden burgers meer in beveiliging (Van Dijk, 2012).

Verschuift de misdaad naar het internet?

Aebi, M. F. et al. (2006). European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics 2006. WODC, Den Haag.

Aebi, M. F., G. Kronicz, J. Lhuillier en C. Zufferey (2010). European sourcebook on crime and criminal justice statistics 2010. WODC, Den Haag.

Aebi, M. F. en C. Campistol (2014). European sourcebook on crime and criminal justice statistics 2007–2011. European Institute for Crime Prevention and Control,Helsinki.

Akkermans, M. (2016). Melding en aangifte van veel voorkomende criminaliteit. Stand van zaken, trends en kenmerken. Sociaaleconomische trends, oktober 2016.

Baumer E. P. en J.L. Lauritsen (2010). Reporting crime to the police, 1973–2005: A multivariate analysis of long-term trends in the National Crime Survey (NCS) and National Crime Victimization Survey (NCVS). Criminology, 48.

Beerthuizen, M.G.C.J., N. Tollenaar en A.M. van der Laan (2016). Monitor Veelplegers 2016.Trends in de populatie zeer actieve veelplegers uit de periode 2003 tot en met 2014. WODC, Den Haag.

Beki C., K. Zeelenberg en K. van Montfort (1999). An analysis of the crime rate in the Netherlands 1950-93. The British Journal of Criminology, 39/3.

Berghuis, B. (2017). Daling moorden opgehelderd. Secondant, september 2017.

Bernasco, W., en S. Weijer. (2016). Aangifte- en meldingsbereidheid: Trends endeterminanten.NSCR en Ministerie van Veiligheid en Justitie/WODC, Amsterdam en Den Haag. 

Boerman, F., M. Grapendaal, F. Nieuwenhuis en E. Stoffers (2017). Nationaal dreigingsbeeld2017: Georganiseerde criminaliteit. Dienst Landelijke Informatieorganisatie, Driebergen.

Bruggen, M. van der (2015). Een beschouwing van de ontwikkeling van het internet en cybercriminaliteit en de gevolgen hiervan voor de internationale bestrijding van kinderporno. Tijdschrift voor Criminologie, 2015/2.

CBS (2017, 18 augustus). Ook in 2016 minder moord en doodslag. CBS nieuwsbericht.

CBS (2017, 25 september). Drie kwart cybercrime delicten niet gemeld. CBS nieuwsbericht.

CBS (2017, 25 september). Een op vijf bedrijven slachtoffer van cyberaanval. CBS nieuwsbericht.

CBS (2017, 18 december). Ruim kwart gescheiden ouders kiest voor co-ouderschap. CBS nieuwsbericht.

CBS en ministerie van Justitie en Veiligheid (2018). Veiligheidsmonitor 2017. Centraal Bureau voor de Statistiek en ministerie van Justitie en Veiligheid, Den Haag/Heerlen/Bonaire. 

Cohen, L.E. en M. Felson (1979). Social change and crime rate trends: a routine activityapproach. American Sociology Review, 44/August. 

Dijk, J. J.M. van (2012). Deuren op slot: Naar een verklaring voor de internationale dalingvan criminaliteit. Justitiële Verkenningen, 38/7. 

Eisner, M. (2003). Long-Term Historical Trends in Violent Crime. Crime and Justice, 30. 

Eysink Smeets, M. en B. Vollaard (2015).Trends in perceptie van criminaliteit. Tijdschrift voor Criminologie, 2015/2. 

Farrell, G., N. Tilley en A. Tseloni (2014). Why the Crime Drop? In M. Tonry (red.). Why Crime Rates Fall and Why They Don’t, Crime and Justice, 43, 421–490.

Farrell, G. en R. Brown (2016). On the Origins of the Crime Drop: Vehicle Crime and Securityin the 1980s. The Howard Journal, 55/1–2. 

Gestel, B. van en M.A. Verhoeven (2017). Liquidaties nieuwe stijl. Verruwing en professionalisering bij liquidaties in Nederland. Justitiële Verkenningen, 43/5. 

Goudriaan H., P. Nieuwbeerta en K. Wittebrood (2005). Overzicht van onderzoek naar determinanten van aangifte doen bij de politie. Theorieën, empirische bevindingen, tekortkomingen en aanbevelingen. Tijdschrift voor Veiligheid en Veiligheidszorg, 4 /1. 

Goudriaan, H. (2006). Reporting crime. Effects of Social Context on the Decision of Victims to Notify the Police. Academisch proefschrift, Universiteit Leiden. 

Haen Marshall, I. en D.L. Summers (2012). Contemporary differences in rates and trends of homicide among European nations. In M.C.A. Liem en W.A. Pridemore (red.). Handbook of European homicide research. Patterns, explanations and country studies. 39–70.

Ham, T. van, E. Bervoets, L. Scholten en H. Ferwerda (2018). Realiteit of registratie-effect. De invloed van registratie-effecten op de daling van de geregistreerde jeugdcriminaliteit. WODC/Beke. 

Killias, M., et al. (1999). European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics 1998. Raad van Europa.

Killias, M., et al. (2003). European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics 2003. WODC, Den Haag.

Kruisbergen, E.W., H.G. van de Bunt en E.R. Kleemans (2012) Georganiseerde criminaliteit inNederland: Vierde rapportage op basis van de Monitor Georganiseerde Criminaliteit. WODC/ EUR, Den Haag/Rotterdam. 

Laan, P. van der en G. Weijters (2015). Daling in geregistreerde jeugdcriminaliteit. Enkele verklaringen. Tijdschrift voor Criminologie, 2015/2, 203–228.

Laan, A.M. van der en H. Goudriaan (2016). Monitor Jeugdcriminaliteit. Ontwikkelingen inde jeugdcriminaliteit 1997 tot 2015. CBS/WODC , Den Haag. 

Laar, M.W. van en M.M.J. van Ooyen-Houben (2015). Nationale Drugsmonitor Jaarbericht 2015. Trimbos-Instituut / WODC, Utrecht/Den Haag. 

Laar, M.W. van en B. van Gestel (2017). Nationale Drugsmonitor Jaarbericht 2017. Trimbos Instituut / WODC, Utrecht/Den Haag.

Leukfeldt, R. en M. Weulen Kranenburg (2017). De menselijke factor in cybercrime. Tijdschrift voor Criminologie, 2017/3, 282–290.

Liem, M., J. van Wilsem, P. Smit en P. Nieuwbeerta (2012). De daling van moord en doodslag in Nederland. Tijdschrift voor Criminologie, 2012/1, 18–32.

Moons, E. en G. Linden (2011). Pilotstudie cybercrime. CBS, Den Haag/Heerlen.

Nieuwbeerta, P. en I. Deerenberg (2005). Trends in moord en doodslag 1911–2002. Een eerste analyse van het Historisch Bestand Slachtoffers Moord en Doodslag. Bevolkingstrends, 2005/1.

Rakt, M. van de (2011). Two generations of crime; The intergenerational transmission ofcriminal convictions over the life course. Academisch proefschrift, Radboud Universiteit Nijmegen.

Slot, E. (2017). Liquidaties in Nederland in historisch perspectief. Justitiële Verkenningen, 43/5.

Smit, P. (2008). Nederland in internationaal perspectief. Criminaliteit en rechtshandhaving 2007. WODC/CBS, Den Haag.

Smit, P., J. de Waard en B. Berghuis (2012). Criminaliteit blijft dalen. Secondant, 2012/2.

Sonck, N., en Haan, J. de (2015). Media: Tijd in beeld: Dagelijkse tijdbesteding aan mediaen communicatie. SCP, Den Haag.

Spierenburg, P. (2012). Long-term historical trends of homicide. In M.C.A. Liem en W.A. Pridemore (red.). Handbook of European homicide research. Patterns, explanations and country studies. Springer, New York. 25–38.

Traag, T. en O. Marie (2011). Voortijdig schoolverlaten, werkloosheid en delinquentie:cumulatie van risicogedrag onder jongeren in Nederland. Sociaaleconomische trends, 2011/4.

Vollaard, B. (2013). Het spel tussen dader en slachtoffer. Tijdschrift voor Criminologie, 2013/3, 299–308.

Vollaard, B. (2010). Het effect van langdurige opsluiting van veelplegers op de maatschappelijke veiligheid. Politie en Wetenschap/Tilec, Den Haag/Tilburg.

Vollaard, B.A. en J.C. van Ours (2011). Does regulation of built-in security reduce crime? Evidence from a natural experiment. The Economic Journal.

Voskuil, K. (2018). Burgers haken massaal af bij doen internetaangifte. Algemeen Dagblad, 1 maart 2018.

Waard, J. de en R. van Steden (2012). De opmars van de private veiligheidszorg: Een nationaal en internationaal perspectief. Justitiële Verkenningen, 38/8, 9–23. 

Waard, J. de (2017). Criminology’s Dirty Little Secret: Hoe de daling van de criminaliteit bijna geheel voorbijging aan de Nederlandse criminologie. In: C. Bijleveld en P. van der Laan (red.). Liber Amicorum Gerben Bruinsma. Boom Criminologie, Den Haag. 333–345.

Weerman, F., A. van der Laan, I. Haen Marshall en L. Pauwels (2015). De bestudering van criminaliteit op macro-niveau: een inleiding. Tijdschrift voor Criminologie, 2015/2, 149-169.

Weerman, F. (2017). Social media en smartphones als verklaring voor de daling injeugdcriminaliteit? Justitiële Verkenningen, 2017/1, 71-87. 

Wisselink, D.J., W.G.T. Kuijpers en A. Mol (2014). Kerncijfers verslavingszorg 2013. Stichting Informatievoorziening Zorg, Houten. 

Wittebrood, K. (2006). Slachtoffers van criminaliteit: Feiten en achtergronden, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

StatLine

Geregistreerde criminaliteit; tijdreeks vanaf 1948

Overledenen; belangrijke doodsoorzaken (korte lijst), leeftijd, geslacht

Preventie; persoonskenmerken

Slachtofferschap delicten; persoonskenmerken

Veiligheidszorg; aanbieders, naar activiteit

Verdachten; delictgroep, geslacht, leeftijd en herkomstgroepering

YouTube

Bekijk deze video op YouTube: Criminaliteit