Overheidsfinanciën, derde kwartaal 2023
Over deze publicatie
In deze publicatie is er naast de kerncijfers van de overheidsfinanciën in het derde kwartaal ook aandacht voor de ontwikkeling van de uitgaven aan onderwijs. Dit is de laatste editie van de kwartaalmonitor overheidsfinanciën en hiermee stopt deze reeks. Op de themapagina 'Overheid en politiek' zijn de meest recente kwartaalcijfers te vinden in het dashboard overheidsfinanciën. Vanaf 2024 zullen er meer losse artikelen over de overheidsfinanciën verschijnen.
1. Overheidsschuld verder gedaald in derde kwartaal van 2023
De overheid sloot het derde kwartaal van 2023 af met een tekort van 5 miljard euro. Het tekort was minder groot dan in hetzelfde kwartaal van 2022. De inkomsten namen met 8 miljard euro sterker toe dan de uitgaven (5 miljard euro). Ondanks het tekort nam de overheidsschuld in het derde kwartaal van 2023 af met ruim 3 miljard euro naar 467 miljard euro, ofwel 45,9 procent van het bruto binnenlands product (bbp).
Op jaarbasis, gemeten over de periode van het vierde kwartaal 2022 tot en met het derde kwartaal 2023, is er sprake van een bescheiden overschot. Uitgedrukt als percentage van het bbp bedroeg het overschot 0,1 procent. In de Najaarsnota wordt voor heel 2023 uitgegaan van een tekort van 1,8 procent van het bbp en een overheidsschuld van 47,6 procent bbp.
Inkomsten (% bbp) | Uitgaven (% bbp) | ||
---|---|---|---|
'09 | 1e kwartaal | 43,5 | 44,4 |
'09 | 2e kwartaal | 43,3 | 45,2 |
'09 | 3e kwartaal | 43,2 | 46,8 |
'09 | 4e kwartaal | 42,7 | 47,9 |
'10 | 1e kwartaal | 42,7 | 48,2 |
'10 | 2e kwartaal | 43,0 | 48,7 |
'10 | 3e kwartaal | 42,6 | 48,5 |
'10 | 4e kwartaal | 42,8 | 48,2 |
'11 | 1e kwartaal | 43,1 | 47,8 |
'11 | 2e kwartaal | 42,8 | 47,5 |
'11 | 3e kwartaal | 43,2 | 47,3 |
'11 | 4e kwartaal | 42,7 | 47,1 |
'12 | 1e kwartaal | 42,7 | 47,0 |
'12 | 2e kwartaal | 43,0 | 47,0 |
'12 | 3e kwartaal | 42,8 | 47,1 |
'12 | 4e kwartaal | 43,1 | 47,0 |
'13 | 1e kwartaal | 43,6 | 47,2 |
'13 | 2e kwartaal | 43,8 | 47,1 |
'13 | 3e kwartaal | 44,1 | 47,0 |
'13 | 4e kwartaal | 43,9 | 46,8 |
'14 | 1e kwartaal | 43,6 | 46,6 |
'14 | 2e kwartaal | 43,7 | 46,6 |
'14 | 3e kwartaal | 43,7 | 46,3 |
'14 | 4e kwartaal | 43,8 | 46,1 |
'15 | 1e kwartaal | 44,0 | 46,0 |
'15 | 2e kwartaal | 43,6 | 45,6 |
'15 | 3e kwartaal | 43,2 | 45,2 |
'15 | 4e kwartaal | 42,9 | 44,8 |
'16 | 1e kwartaal | 42,8 | 44,5 |
'16 | 2e kwartaal | 43,3 | 44,3 |
'16 | 3e kwartaal | 43,8 | 44,2 |
'16 | 4e kwartaal | 43,8 | 43,6 |
'17 | 1e kwartaal | 44,1 | 43,2 |
'17 | 2e kwartaal | 43,8 | 42,8 |
'17 | 3e kwartaal | 43,7 | 42,5 |
'17 | 4e kwartaal | 43,8 | 42,5 |
'18 | 1e kwartaal | 44,0 | 42,3 |
'18 | 2e kwartaal | 44,0 | 42,1 |
'18 | 3e kwartaal | 44,1 | 42,1 |
'18 | 4e kwartaal | 43,8 | 42,3 |
'19 | 1e kwartaal | 44,0 | 42,4 |
'19 | 2e kwartaal | 43,9 | 42,3 |
'19 | 3e kwartaal | 43,8 | 42,3 |
'19 | 4e kwartaal | 43,9 | 42,1 |
'20 | 1e kwartaal | 43,7 | 42,3 |
'20 | 2e kwartaal | 43,7 | 44,9 |
'20 | 3e kwartaal | 43,8 | 45,9 |
'20 | 4e kwartaal | 44,1 | 47,8 |
'21 | 1e kwartaal | 44,0 | 49,1 |
'21 | 2e kwartaal | 43,9 | 47,4 |
'21 | 3e kwartaal | 43,7 | 46,8 |
'21 | 4e kwartaal | 43,7 | 46,0 |
'22 | 1e kwartaal | 43,2 | 44,7 |
'22 | 2e kwartaal | 43,6 | 43,8 |
'22 | 3e kwartaal | 43,4 | 43,7 |
'22 | 4e kwartaal | 43,4 | 43,5 |
'23 | 1e kwartaal | 43,3 | 43,3 |
'23 | 2e kwartaal | 43,3 | 43,5 |
'23 | 3e kwartaal | 43,4 | 43,3 |
De inkomsten van de overheid stegen in het derde kwartaal van 2023 met 8 miljard euro ten opzichte van het derde kwartaal van 2022. De toename kwam voornamelijk door de gestegen belasting- en premie-inkomsten van de overheid. De ontvangen vennootschapsbelasting steeg met ruim 2 miljard euro, de loon- en inkomstenheffingen met 4 miljard euro en de overige belasting- en premie-inkomsten van de overheid ook met 4 miljard euro. Hiertegenover stond dat de inkomsten van de overheid vanuit de aardgasbaten met 3 miljard euro daalden ten opzichte van hetzelfde kwartaal een jaar eerder.
De uitgaven van de overheid stegen in het derde kwartaal van 2023 met 5 miljard euro in vergelijking met het voorgaande jaar. De sociale uitkeringen namen met bijna 5 miljard euro toe. Hieronder vallen ook de zorguitgaven die met 2 miljard euro stegen. De loonkosten van de overheid stegen met 1 miljard euro. Hiertegenover stond dat de verstrekte subsidies daalden met 1 miljard euro ten opzichte van het derde kwartaal van 2022.
EMU-norm (% bbp) | Overheidsschuldqoute (EMU) (% bbp) | ||
---|---|---|---|
'08 | 1e kwartaal | 60 | 43,9 |
'08 | 2e kwartaal | 60 | 43,8 |
'08 | 3e kwartaal | 60 | 44,1 |
'08 | 4e kwartaal | 60 | 54,7 |
'09 | 1e kwartaal | 60 | 57,5 |
'09 | 2e kwartaal | 60 | 56,6 |
'09 | 3e kwartaal | 60 | 57,2 |
'09 | 4e kwartaal | 60 | 56,8 |
'10 | 1e kwartaal | 60 | 57,6 |
'10 | 2e kwartaal | 60 | 59,2 |
'10 | 3e kwartaal | 60 | 59,0 |
'10 | 4e kwartaal | 60 | 59,3 |
'11 | 1e kwartaal | 60 | 59,4 |
'11 | 2e kwartaal | 60 | 60,4 |
'11 | 3e kwartaal | 60 | 61,1 |
'11 | 4e kwartaal | 60 | 61,7 |
'12 | 1e kwartaal | 60 | 62,5 |
'12 | 2e kwartaal | 60 | 64,0 |
'12 | 3e kwartaal | 60 | 64,9 |
'12 | 4e kwartaal | 60 | 66,2 |
'13 | 1e kwartaal | 60 | 66,6 |
'13 | 2e kwartaal | 60 | 68,3 |
'13 | 3e kwartaal | 60 | 67,8 |
'13 | 4e kwartaal | 60 | 67,7 |
'14 | 1e kwartaal | 60 | 67,1 |
'14 | 2e kwartaal | 60 | 68,6 |
'14 | 3e kwartaal | 60 | 68,1 |
'14 | 4e kwartaal | 60 | 67,9 |
'15 | 1e kwartaal | 60 | 68,9 |
'15 | 2e kwartaal | 60 | 66,7 |
'15 | 3e kwartaal | 60 | 65,8 |
'15 | 4e kwartaal | 60 | 64,7 |
'16 | 1e kwartaal | 60 | 64,3 |
'16 | 2e kwartaal | 60 | 63,3 |
'16 | 3e kwartaal | 60 | 61,7 |
'16 | 4e kwartaal | 60 | 61,9 |
'17 | 1e kwartaal | 60 | 59,7 |
'17 | 2e kwartaal | 60 | 59,0 |
'17 | 3e kwartaal | 60 | 57,2 |
'17 | 4e kwartaal | 60 | 57,0 |
'18 | 1e kwartaal | 60 | 55,2 |
'18 | 2e kwartaal | 60 | 54,1 |
'18 | 3e kwartaal | 60 | 53,0 |
'18 | 4e kwartaal | 60 | 52,4 |
'19 | 1e kwartaal | 60 | 50,9 |
'19 | 2e kwartaal | 60 | 50,9 |
'19 | 3e kwartaal | 60 | 49,2 |
'19 | 4e kwartaal | 60 | 48,6 |
'20 | 1e kwartaal | 60 | 49,4 |
'20 | 2e kwartaal | 60 | 55,2 |
'20 | 3e kwartaal | 60 | 55,3 |
'20 | 4e kwartaal | 60 | 54,7 |
'21 | 1e kwartaal | 60 | 55,1 |
'21 | 2e kwartaal | 60 | 54,1 |
'21 | 3e kwartaal | 60 | 52,2 |
'21 | 4e kwartaal | 60 | 51,7 |
'22 | 1e kwartaal | 60 | 50,0 |
'22 | 2e kwartaal | 60 | 50,0 |
'22 | 3e kwartaal | 60 | 48,2 |
'22 | 4e kwartaal | 60 | 50,1 |
'23 | 1e kwartaal | 60 | 48,3 |
'23 | 2e kwartaal | 60 | 46,9 |
'23 | 3e kwartaal | 60 | 45,9 |
De overheidsschuld daalde gedurende het derde kwartaal 2023 van ruim 470 miljard euro naar 467 miljard euro aan het eind van het kwartaal, ondanks het tekort van bijna 5 miljard euro. De overheid heeft het tekort en de aflossing van de schuld met name gefinancierd door haar financiële activa aan te wenden.
2022 | 2022 | 2023 | 2023 | 2023 | ||
---|---|---|---|---|---|---|
3e kwartaal | 4e kwartaal | 1e kwartaal | 2e kwartaal | 3e kwartaal | ||
Inkomsten | Miljard euro | 95,5 | 112,0 | 110,5 | 116,2 | 103,5 |
Uitgaven | Miljard euro | 102,9 | 113,6 | 104,4 | 115,0 | 108,1 |
Saldo | Miljard euro | -7,4 | -1,6 | 6,1 | 1,2 | -4,7 |
Overheidsschuld | Miljard euro | 451,0 | 480,5 | 474,4 | 470,0 | 466,9 |
Saldo | % bbp1) | -0,3 | -0,1 | -0,1 | -0,2 | 0,1 |
Overheidsschuld | % bbp1) | 48,2 | 50,1 | 48,3 | 46,9 | 45,9 |
StatLine: Overheidsfinanciën; kerncijfers 1) Saldo en bbp op jaarbasis, gemeten als de som van vier kwartalen. |
2. Totale onderwijsuitgaven in Nederland gestegen
Vanaf 2020 is een duidelijke versnelling van de stijging in de totale uitgaven aan het onderwijs in Nederland zichtbaar. In 2022 werd in totaal 58 miljard euro uitgegeven aan onderwijs, 8,5 miljard euro meer dan in 2020. Vanaf 2021 steeg de financiering van onderwijsinstellingen in het basis- en voortgezet onderwijs vanwege de middelen vanuit het Nationaal Programma Onderwijs. Met deze middelen moeten onderwijsachterstanden weggewerkt worden en onderwijsverbetering doorgevoerd worden. De verdeling van de uitgaven over de onderwijssectoren en de verdeling naar financieringsbronnen blijft echter nagenoeg constant.
Jaar | Voortgezet onderwijs (mld euro ) | Basisonderwijs (mld euro ) | Wetenschappelijk onderwijs (mld euro ) | Mbo (mld euro ) | Hbo (mld euro ) | Speciaal (basis)onderwijs (mld euro ) |
---|---|---|---|---|---|---|
2014 | 10,398 | 9,852 | 7,141 | 7,082 | 5,473 | 1,279 |
2015 | 10,697 | 9,826 | 7,458 | 7,224 | 5,730 | 1,315 |
2016 | 10,995 | 9,867 | 7,564 | 7,060 | 5,963 | 1,315 |
2017 | 11,183 | 10,168 | 7,838 | 7,454 | 6,334 | 1,296 |
2018 | 11,628 | 10,754 | 8,178 | 7,934 | 6,522 | 1,387 |
2019 | 11,919 | 11,311 | 8,632 | 8,389 | 6,490 | 1,449 |
2020 | 11,967 | 11,932 | 9,010 | 8,377 | 6,734 | 1,504 |
2021 | 13,240 | 12,965 | 9,861 | 8,892 | 7,528 | 1,679 |
2022* | 14,280 | 14,900 | 10,251 | 9,158 | 7,634 | 1,823 |
* voorlopige cijfers |
Van deze totale uitgaven wordt gemiddeld zo’n 83 procent gefinancierd door de overheid, de overige 17 procent wordt ongeveer gelijkmatig verdeeld tussen huishoudens en bedrijven. Ook wordt een relatief klein deel van het Nederlandse onderwijs gefinancierd vanuit het buitenland. Dit zijn voornamelijk buitenlandse bedrijven en organisaties die Nederlandse hogescholen en universiteiten betalen om onderzoek te laten uitvoeren.
Jaar | Overheid (mld euro ) | Huishoudens (mld euro ) | Bedrijven (mld euro ) | Buitenland (mld euro ) |
---|---|---|---|---|
2014 | 34,175 | 3,462 | 3,206 | 0,382 |
2015 | 34,272 | 4,243 | 3,295 | 0,440 |
2016 | 36,074 | 3,078 | 3,186 | 0,425 |
2017 | 35,504 | 4,788 | 3,509 | 0,472 |
2018 | 38,795 | 3,256 | 3,854 | 0,498 |
2019 | 39,290 | 4,243 | 4,178 | 0,479 |
2020 | 40,387 | 4,435 | 4,197 | 0,505 |
2021 | 45,165 | 4,346 | 4,129 | 0,525 |
2022* | 48,435 | 4,816 | 4,287 | 0,510 |
* voorlopige cijfers |
Van de overheidsuitgaven aan onderwijs bestaat 93 procent uit lumpsumfinanciering die direct naar de onderwijsinstellingen vloeit. De lumpsum is een bedrag dat de scholen krijgen op basis van het aantal ingeschreven leerlingen. De onderwijsinstelling mag vrij bepalen waaraan dit bedrag uitgegeven wordt. In het mbo en hoger onderwijs betreft een groter deel van de overheidsbekostiging subsidies en fiscale regelingen. Dit is het deel van de studiefinanciering dat bestaat uit giften (2,3 miljard euro in 2022) en de subsidies aan bedrijven voor het begeleiden van duale leerlingen en stagiairs uit het mbo en hbo (0,5 miljard euro in 2022). De verstrekte studieleningen (2,8 miljard euro in 2022) worden buiten beschouwing gelaten bij de totale uitgaven aan onderwijs, omdat de Nederlandse overheid dit bedrag later terugbetaald verwacht te krijgen.
Onderwijsinstellingen (%) | Subsidies en fiscale regelingen (%) | |
---|---|---|
Basisonderwijs | 97,3 | 2,7 |
Speciaal (basis)onderwijs | 99,8 | 0,2 |
Voortgezet onderwijs | 98,8 | 1,2 |
Mbo | 79,4 | 20,6 |
Hbo | 82,4 | 17,6 |
Wetenschappelijk onderwijs | 93,7 | 6,3 |
Naast de reguliere publicatie van jaarlijkse onderwijsuitgaven worden de uitgaven aan het nationale onderwijssysteem ook in kaart gebracht volgens de richtlijnen van UOE (een samenwerking tussen UNESCO, OESO en EUROSTAT). Hiermee kunnen de onderwijsuitgaven volgens internationaal overeengekomen richtlijnen worden vergeleken. Deze verschillen soms van de Nederlandse richtlijnen: zo wordt in de UOE-publicatie het ‘middelbaar onderwijs’ niet als categorie gezien, maar vormt de onderbouw een aparte categorie en zijn de bovenbouw en het mbo samen een aparte categorie. Hoewel dit op Nederlands niveau onlogisch lijkt, maakt dit het makkelijker om onderwijsuitgaven internationaal te vergelijken.
De economie en het inwoneraantal van landen verschilt. Hierdoor zegt de vergelijking van absolute bedragen weinig: dat Duitsland een veelvoud van de onderwijsuitgaven heeft vergeleken met Luxemburg valt te verwachten. Om de grootte van de onderwijsuitgaven per land inzichtelijker te maken, besteedt de OESO vooral aandacht aan het kerncijfer ‘uitgaven aan onderwijs als percentage van het bbp’. Hiermee wordt aangegeven welk deel van de nationale begroting een staat uittrekt voor de financiering van het onderwijs.
Het percentage van het bbp dat aan onderwijs wordt uitgegeven is door de jaren heen vrijwel constant. Nederland gaf in 2020 ongeveer 5,5 procent van het bbp uit aan onderwijs, waarmee Nederland ruim boven het EU25-gemiddelde ligt. Hoewel Duitsland in absolute euro’s erg veel uitgeeft aan onderwijs, zijn de totale uitgaven aan onderwijs als percentage van het bbp relatief laag vergeleken met de buurlanden. Dit hoeft niet direct te betekenen dat in Duitsland onderwijsuitgaven als minder belangrijk worden gezien; tussen de landen bestaan er bijvoorbeeld verschillen in de verhouding tussen de hoeveelheid studenten/leerlingen en de rest van de bevolking en de gemiddelde duur van opleidingen.
België (%) | Frankrijk (%) | Duitsland (%) | Nederland (%) | EU25 (%) | |
---|---|---|---|---|---|
2014 | 5,77 | 5,26 | 4,3 | 5,31 | 4,51 |
2015 | 5,65 | 5,2 | 4,25 | 5,31 | 4,36 |
2016 | 5,69 | 5,16 | 4,21 | 5,22 | 4,29 |
2017 | 5,68 | 5,2 | 4,19 | 5,17 | 4,22 |
2018 | 5,65 | 5,17 | 4,24 | 5,16 | 4,27 |
2019 | 5,59 | 5,16 | 4,34 | 5,1 | 4,3 |
2020 | 6,05 | 5,47 | 4,6 | 5,36 | 4,56 |
Sinds 2019 is bij vrijwel alle landen in grafiek 2.4 een stijging te zien. Dit betekent niet per se dat de onderwijsuitgaven significant gestegen zijn; in Frankrijk zijn tussen 2018 en 2019 de onderwijsuitgaven met 3,5 miljard euro gestegen, tussen 2019 en 2020 slechts met 0,6 miljard euro. Toch is er ook voor Frankrijk een scherpe stijging in de onderwijsuitgaven als percentage van het bbp. Dit is te verklaren door de coronacrisis, waardoor in veel landen het bbp in 2020 lager uitviel. Bij grote fluctuaties in het bbp wordt deze statistiek dus minder eenduidig te interpreteren.
Recente publicaties en cijfers
Op het gebied van de overheidsfinanciën zijn in de afgelopen kwartalen de onderstaande publicaties uitgebracht. Cijfers zijn te vinden in de CBS databank StatLine. Meer informatie is benaderbaar via de themapagina Overheid en politiek.
Publicaties
Inkomsten overheid na drie kwartalen 3 miljard euro hoger dan uitgaven
Gemeenten boeken een overschot van 3,7 miljard euro voor 2022
Opbrengst milieubelastingen gedaald
Inkomsten en uitgaven overheid over 2022 bijna in evenwicht
Gemeenten begroten ruim 7 procent meer kosten voor 2023
Waterschappen heffen ruim 3,5 miljard euro in 2023
Provinciale uitgaven per inwoner hoog in het Noorden
Gemeenten begroten 12,2 miljard euro aan heffingsopbrengsten in 2023
StatLine
Overheid; schuldgaranties, buiten balans PPS, niet-renderende leningen
Overheidsfinanciën; kerncijfers
Overheid; financiële balans, marktwaarde, overheidssectoren
Overheidsinkomsten; transacties en overheidssectoren
Overheid; ontvangen belastingen en wettelijke premies
Overheidsschuld; schuldtitel, geldgever, waarderingsgrondslag, sectoren
Overheidsuitgaven; transacties en overheidssectoren
Saldo en schuld; overheidssectoren
Overheidsproductie en -consumptie; transacties en overheidssectoren
Centrale overheid; inkomsten en uitgaven per maand op kasbasis
Socialezekerheidsfondsen: inkomsten en uitgaven
Overheidsbalans; activa en passiva
Overheid; sociale uitkeringen
Waterschappen; tarieven heffingen
Opbrengsten waterschapsheffingen; begrotingen en realisatie
Decentrale overheden; EMU-saldo, begroting 2020-2022
Kerncijfers gemeentebegrotingen, heffingen per gemeente
Kerncijfers gemeentebegrotingen, heffingen naar regio en grootteklasse
Gemeentebegrotingen; heffingen naar regio en grootteklasse
Gemeentebegrotingen; heffingen per gemeente
Decentrale overheden; EMU-saldo, begroting 2019-2021