Economische groei en het inkomen van Nederlanders

Voor het vaststellen van de omvang van de economie van een land wordt internationaal gekeken naar het bruto binnenlands product. Het bbp is de optelsom van wat er in een jaar in een land uitgegeven, geproduceerd of verdiend wordt. Het bbp wordt zo met drie verschillende benaderingen bepaald. Dit artikel richt zich op de inkomensbenadering, dat het bbp als som neemt van alle inkomens. In de inkomensbenadering worden vier verschillende sectoren onderscheiden: niet-financiële ondernemingen, financiële instellingen, huishoudens en de overheid ¹⁾. Voorbeelden van inkomens zijn lonen van werknemers, het gemengd inkomen van zelfstandigen, dividenden en rente.

Het netto beschikbaar inkomen (nbi) is het inkomen waar een land of sector vrij over kan beschikken, na verrekening van belastingen, premies en inkomensoverdrachten, zoals sociale uitkeringen. Het is aan de hand van het nbi dat in dit artikel beoordeeld wordt of het inkomen van huishoudens al dan niet gelijke tred houdt met het bbp en wat het aandeel in het totale (nationale) beschikbaar inkomen is.

In 2020 bedroeg het bbp van Nederland 799 miljard euro. Het nbi van huishoudens was 381 miljard euro, te verdelen onder 17,4 miljoen inwoners. Daarmee bedroeg het bbp 45,8 duizend euro per Nederlander, het beschikbaar inkomen was 21,9 duizend euro per Nederlander. Ter vergelijking: in 1969 waren deze kengetallen (gemeten in het prijsniveau van 2020) gelijk aan respectievelijk 20,2 duizend euro en 10,3 duizend euro. In vijftig jaar tijd is het beschikbaar inkomen per inwoner dus meer dan verdubbeld.

In de jaren die direct voorafgingen aan de crisis moet de groei van de economie bij andere sectoren dan huishoudens terecht zijn gekomen: niet-financiële ondernemingen, financiële instellingen en de overheid. Dit is goed te zien in de verdeling van het totale beschikbaar inkomen over alle sectoren.

Over de hele periode zijn verschillende ontwikkelingen zichtbaar. Zo bevond het aandeel van het inkomen van niet-financiële ondernemingen in het nationaal beschikbaar inkomen zich rond 1980 op een dieptepunt, om daarna enkele decennia gestaag toe te nemen. Bij financiële instellingen was de trend precies tegengesteld. Voor dit artikel is vooral het aandeel van huishoudens relevant. Na een toename in de jaren zeventig was het bijna een kwart eeuw iets meer dan 60 procent van het nationaal beschikbaar inkomen. Na 2001 daalde het tot circa 55 procent, waarbij de grootste daling tussen 2001 en 2008 plaatsvond. In deze jaren nam het aandeel van niet-financiële bedrijven iets toe, maar het aandeel van financiële instellingen nam in vrijwel dezelfde mate af.

De Rabobank (2018) concludeerde juist dat het aandeel van niet-financiële ondernemingen in het nationaal inkomen tussen 1970 en 2016 sterk was toegenomen³⁾. Hoewel ook zij CBS-data gebruiken, is dit niet in overeenstemming met bovenstaande grafiek. Hieruit blijkt namelijk dat hoewel het aandeel van niet-financiële ondernemingen in de totale economie sterk conjunctuurafhankelijk is, het sinds 1969 per saldo niet veel is veranderd. De afwijkende conclusie van de Rabobank komt vooral door een andere grafische presentatie en doordat de analyse stopt in 2016. Het aandeel van deze bedrijven is sinds 2012 juist sterk afgenomen (Notten, 2016), waardoor er van een stijgende trend niets meer overblijft.

Bij de meest opvallende trend van de afgelopen twintig jaar spelen niet-financiële ondernemingen en financiële instellingen nauwelijks een rol. Sinds de eeuwwisseling is het afnemende inkomensaandeel van huishoudens voor het grootste deel terechtgekomen bij de sector overheid. Om de oorzaak van het achterblijvende inkomen van huishoudens tussen 2001 en 2008 te vinden, wordt daarom niet alleen bekeken welk deel van het inkomen van huishoudens precies achterbleef, maar ook waar de toename van het inkomen van de overheid uit bestond.

Het beschikbaar inkomen van huishoudens is het saldo van inkomsten en verplichte afdrachten. Dit saldo kunnen ze vrij besteden aan consumptie, of sparen. De belangrijkste inkomsten van huishoudens zijn de lonen van werknemers, het gemengd inkomen van zelfstandigen en sociale uitkeringen zoals pensioenen. De grootste afdrachten zijn directe belastingen op inkomen en vermogen en de sociale premies. Het netto beschikbaar inkomen van huishoudens kan achterblijven op het totale nationaal inkomen als de inkomsten minder hard stijgen, als de belastingen en premies sneller toenemen of door een combinatie van deze twee.

Het beschikbaar inkomen van alle sectoren samen nam, niet gecorrigeerd voor prijsveranderingen, in de bewuste periode met 30 procent toe, tegen een stijging van 19 procent van het inkomen van huishoudens. De belangrijkste inkomsten namen alle harder toe dan het totale beschikbaar inkomen van huishoudens. Zo steeg de grootste inkomstenbron, de beloning van werknemers, met 26 procent. Dat betekent dat de stagnatie van het inkomen nauwelijks zit in achterblijvende lonen. Het gemengd inkomen van zelfstandigen steeg minder dan de lonen van werknemers en de sociale uitkeringen, maar nog steeds meer dan het inkomen van huishoudens als geheel. De grootste bijdrage aan de stagnatie komt voor rekening van de relatief grote stijging van door huishoudens betaalde belastingen en premies, die samen met bijna 40 procent toenamen.

Het spiegelbeeld van deze gestegen lasten van huishoudens is zichtbaar bij de toegenomen inkomsten van de overheid. De overheidsinkomsten uit loonbelasting stegen met 49 procent. De door de overheid ontvangen sociale premies namen met 38 procent toe. Die laatste toename zit vrijwel volledig bij de premies die gerelateerd zijn aan de zorg. In 2001 brachten de premies voor de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) en de Algemene Kas samen 22,9 miljard euro op. In 2006 werd het zorgstelsel gewijzigd en kwamen de premies voor de Zorgverzekeringwet (Zvw) in de plaats van die voor de Algemene Kas. De gezamenlijke opbrengst van de AWBZ en de Zvw was in 2008 45,1 miljard euro. In zeven jaar tijd stegen de zorgpremies daarmee met 22,2 miljard euro. Deze toename was goed voor 90 procent van de totale stijging aan premie-inkomsten van de overheid.

De sterke stijging van de belastingen en premies die huishoudens betaalden en de daarmee gepaarde stijging van de overheidsinkomsten zijn de belangrijkste verklaring voor het gedaalde aandeel van huishoudens en het gestegen aandeel van de overheid in het nationale inkomen in deze jaren.

De gestegen premie-inkomsten van de overheid hangen samen met een sterke toename van de overheidsuitgaven aan de zorg (CBS, 2020). Die uitgaven vallen onder wat in de nationale rekeningen ‘individuele overheidsconsumptie’ genoemd wordt. Daaronder worden alle overheidsuitgaven geschaard die terechtkomen bij individuen. Behalve zorg horen daar bijvoorbeeld ook uitgaven aan onderwijs bij. Algemene uitgaven aan zaken als landsbestuur en de politie behoren tot de collectieve consumptie van de overheid.

De som van het beschikbaar inkomen van huishoudens en de individuele overheidsconsumptie is het alternatief beschikbaar inkomen. Dit is een maatstaf voor het volledige inkomen dat bij huishoudens terecht komt: direct in het inkomen waarover huishoudens vrij kunnen beschikken, en indirect via de overheid die de zorg financiert die huishoudens gebruiken.

In de periodes waarin het alternatief beschikbaar inkomen stagneerde, gold dat ook voor de economie als geheel: de recessies van begin jaren tachtig en het begin van de 21^e eeuw en de Grote Recessie die eind 2008 begon. De sterke krimp van de economie in 2020 heeft het inkomen van huishoudens vooralsnog ongemoeid gelaten.