De Nederlandse economie in 2020

De economische ontwikkelingen in 2020 hingen veelal samen met de ontwikkeling van de coronapandemie. Met grote steunpakketten heeft de Nederlandse overheid geprobeerd om de economische schade te beperken. Dit heeft niettemin in Nederland geleid tot een historische krimp van het bruto binnenlands product (bbp) van 3,7 procent.

De economische krimp in 2020 was even groot als in 2009. Toen werd de krimp veroorzaakt door de in de zomer van 2007 ontstane kredietcrisis. Voor 2009 werd de grootste krimp van de economie gemeten in 1931, in het beginstadium van de Grote Depressie. Toen kromp de Nederlandse economie met 3,6 procent. De omvang van de economische krimp tijdens de Tweede Wereldoorlog is niet bekend.

De economische krimp was in 2020 niet overal in Nederland even groot. In de regio’s Haarlemmermeer en Amsterdam kromp de economie in 2020 het hardst met respectievelijk circa 18 en circa 7 procent. Haarlemmermeer is voor een groot deel afhankelijk van de luchtvaart en de daaraan gerelateerde dienstverlening. In Amsterdam hebben de reisbemiddeling en horeca een groot aandeel. Deze bedrijfstakken zijn in 2020 flink geraakt door de coronacrisis. In de regio Overig Groningen zorgde de verminderde gaswinning voor een krimp van ongeveer 6 procent. In regio’s met een minder grote aanwezigheid van zwaar getroffen bedrijfstakken was de economische klap ook minder groot. Zo kromp de economie in Delfzijl met ongeveer 1 procent, mede door de aanwezigheid van enkele goed presterende industriële branches.

De krimp van de Nederlandse economie in 2020 was kleiner dan in de ons omringende landen (België, Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk) en ook kleiner dan gemiddeld in de Europese Unie. Van alle EU-lidstaten kromp alleen de economie in Polen, Finland, Zweden, Denemarken en de Baltische staten minder hard. Ierland is het enige EU-land met een groei in 2020. Dat is voor het grootste deel toe te schrijven aan de export van medisch materiaal, farmaceutische producten en ICT door multinationals. Hierdoor kon een krimp van de binnenlandse bestedingen worden gecompenseerd. Economieën als Spanje en Italië, waar sectoren zoals toerisme, recreatie en horeca een relatief groot aandeel hebben, zijn zwaarder geraakt dan economieën waar dit niet het geval is.

Volgens DNB (jaarverslag 2020, maart 2021) hangt de relatief kleine Nederlandse economische krimp waarschijnlijk samen met het feit dat de contactbeperkende maatregelen in Nederland tijdens de eerste coronagolf in het tweede kwartaal minder streng waren, de Nederlandse economie minder afhankelijk is van toerisme en de Nederlandse overheid relatief snel heeft gehandeld met het treffen van noodmaatregelen voor bedrijven en werkenden. Tevens viel de economische schade mogelijk mee doordat de digitalisering in Nederland bovengemiddeld is en al voor de pandemie behoorde tot de voorhoede wat telewerken en online-winkelen betreft.

Van de drie grote economische blokken kromp de economie in de EU het hardst. Gemiddeld was de omvang van de economie in de EU 6,2 procent kleiner dan in 2019. De krimp in de Verenigde Staten was met 3,5 procent kleiner. China noteerde wel een groei van ruim 2 procent, maar dit was de laagste groei in ruim veertig jaar.

In vrijwel alle landen maakte de economie in 2020 eenzelfde soort ontwikkeling door. Het begon met een bescheiden krimp in het eerste kwartaal van 2020, gevolgd door een uitzonderlijke klap in het tweede kwartaal en een even uitzonderlijk herstel in het derde kwartaal. In het vierde kwartaal stabiliseerde de ontwikkeling enigszins.

Vooral in het tweede kwartaal dreven de economieën van de diverse landen uit elkaar. In het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk kreeg de economie de grootste klap. Over het algemeen geldt dat in de landen waar de economie in de eerste twee kwartalen het sterkst kromp, het herstel in het derde kwartaal ook het sterkst was. Hierdoor kwamen de landen in derde kwartaal weer een stuk dichter bij elkaar dan in het tweede kwartaal, hoewel in de meeste gevallen de achterstand niet meer helemaal goed werd gemaakt.

De grote krimp in 2020 is voor drie kwart terug te voeren op de lagere consumptie door huishoudens die met 6,4 procent kromp in 2020. Dat is de grootste krimp van de consumptie die het CBS ooit heeft gemeten. Consumenten konden vaak gewoonweg niet uitgeven omdat veel diensten niet of nauwelijks beschikbaar waren.

Naast de particuliere consumptie droegen ook de investeringen in vaste activa en het handelssaldo bij aan de krimp. Als enige bestedingscategorie groeide de consumptie door de overheid in 2020, met 0,6 procent. Vooral de collectieve consumptie (uitgaven aan overheidsdiensten zoals politie, defensie en openbaar bestuur, die niet aan individuele burgers toe te rekenen zijn) lag hoger dan een jaar eerder.

De groei van de Nederlandse economie is ook te meten via bedrijven en instellingen. Alles wat in Nederland aan waarde wordt toegevoegd door middel van productie plus het saldo van productgebonden belastingen en subsidies, telt op tot het bbp. De toegevoegde waarde (het verschil tussen productie en verbruik van energie, materialen en diensten) van bedrijven en instellingen kromp in 2020 met 3,9 procent.

Vooral binnen de non-foodsector waren de verschillen groot. Kleding- en schoenenwinkels boekten het hele jaar zware verliezen, terwijl bouwmarkten, meubelzaken, tuincentra, keukenwinkels en winkels in consumentenelektronica recordomzetten boekten. Het lijkt alsof consumenten, in een jaar zonder kantoor, horeca en evenementen, minder interesse hadden in kleren en schoenen, maar meer aandacht voor hun huis en de inrichting daarvan. Het jaar eindigde echter voor de niet-essentiële winkels, zoals de winkels in consumentenelektronica, slecht. Zij moesten medio december dicht en daardoor kromp de omzet van de non-foodsector met 22,6 procent. In de eerste maanden van 2021 zakte de omzet nog verder weg.

In 2020 is het aantal werklozen voor het eerst sinds 2015 toegenomen. Er waren gemiddeld 357 duizend mensen werkloos, 43 duizend meer dan in 2019. Het werkloosheidspercentage in Nederland liep op van 3,4 procent in 2019 naar 3,8 procent in 2020. Volgens de definitie van de International Labour Organization (ILO) gaat het bij werklozen om mensen zonder betaald werk die hier recent naar hebben gezocht en direct beschikbaar zijn om aan de slag te gaan.

In vergelijking met de kredietcrisis in 2009 bleef de toename van de werkloosheid tot nu toe beperkt. Dat is onder meer te danken aan de omvangrijke steunmaatregelen van de overheid om zo veel mogelijk mensen aan werk te houden. Met de tegemoetkoming Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid (NOW) konden bedrijven werknemers doorbetalen. Mede hierdoor was het aantal faillissementen in 2020 het laagst in deze eeuw en het verlies aan werkgelegenheid relatief klein.

De stijging van de cao-lonen kwam in 2020 uit op 3,0 procent. Ondanks de coronacrisis is de cao-loonstijging in jaren niet zo hoog geweest. Daarbij speelt mee dat voor bijna drie kwart van de cao’s in maart (toen de eerste lockdown begon) al een akkoord was afgesloten over heel 2020. Gecorrigeerd voor inflatie bedroeg de cao-loonstijging 1,7 procent, de grootste toename in ruim 30 jaar.

De inflatie was met 1,3 procent lager dan in 2019. Toen bedroeg de gemiddelde prijsstijging nog 2,6 procent. Ondanks de daling van de inflatie in 2020 behoorde de prijsstijging in Nederland in het afgelopen jaar opnieuw tot een van de hoogste in de eurozone.

De afname van de inflatie is onder meer toe te schrijven aan de prijsontwikkeling van energie. Ook de prijzen van motorbrandstoffen en voedingsmiddelen drukten de inflatie. Voedingsmiddelen werden 2,0 procent duurder, terwijl de prijsstijging hiervan in 2019 nog 4,3 procent was. In 2019 werd het lage btw-tarief van 6 naar 9 procent verhoogd. In 2020 betaalden consumenten meer voor tabak dan een jaar eerder. De prijsstijgingen zijn vooral het gevolg van accijnsverhogingen.

De Conjunctuurklok van het CBS laat de stand en het verloop van de Nederlandse conjunctuur zien en bestaat uit 12 indicatoren. Het gaat hierbij om investeringen, consumptie, uitvoer, productie industrie, consumentenvertrouwen, producentenvertrouwen, faillissementen, gewerkte uren, vacatures, werkloosheid, omzet uitzendbranche en prijzen bestaande koopwoningen. Het ongewogen gemiddelde hiervan is de Conjunctuurklokindicator. Medio maart stonden acht van de twaalf indicatoren onder hun langjarige trend. Export, productie industrie, huizenprijzen en faillissementen presteerden daarentegen beter dan de langjarige trend. Het gaat hierbij om de stand van de cijfers zoals die in maart 2021 bekend waren. Voor de meeste indicatoren was medio maart informatie bekend over de verslagmaanden december en januari.

Volgens de conjunctuurklokindicator verkeerde de economie tot het voorjaar van 2020 nog in hoogconjunctuur. Die periode startte in het najaar van 2016 en duurde ruim 3,5 jaar. Inmiddels verkeert de Nederlandse economie al bijna een jaar in laagconjunctuur. In de zomer werd het dieptepunt bereikt. Daarna trok de conjunctuur weer wat aan. Het herstel werd echter in de knop gebroken door de steeds strengere maatregelen tegen het coronavirus sinds oktober 2020. De economie lijkt daar deze keer wel iets beter mee om te gaan dan tijdens de lockdown in het voorjaar. Export van goederen en investeringen ondervinden nu minder schade, maar de consumptie wordt opnieuw zwaar geraakt.

De economische vooruitzichten blijven onzeker en hangen onder meer af van de ontwikkeling van de coronapandemie. Op moment van schrijven lopen de besmettingen en ziekenhuisopnames weer op. In Nederland en andere landen gelden daarom nog steeds strenge maatregelen tegen het verspreiden van het virus.