De invloed van de toename van het aantal gewerkte uren op de productiviteit

In 2018 was het volume van het bruto binnenlands product 9,3 procent groter dan in 2008. De groei kwam vooral door een toename van het aantal gewerkte uren; minder dan de helft kwam door de toename van de arbeidsproductiviteit ¹⁾. Vooral in de meest recente jaren 2016, 2017 en 2018 was de groei van het aantal gewerkte uren veruit de belangrijkste trekker van de economische groei. In het verleden was dit doorgaans anders;tussen 1950 en het begin van de kredietcrisis in 2008 kwam de groei van het bbp vrijwel uitsluitend door de groei van de arbeidsproductiviteit (Van den Bergen 2008).

De vertraging van de groei van de arbeidsproductiviteit is al lange tijd wereldwijd onderwerp van studie, omdat die in de afgelopen decennia in veel landen heeft plaatsgevonden. Vergeleken met de meeste andere Europese landen was de groei van de arbeidsproductiviteit na 2008 in Nederland klein.

De demografische druk is de som van de groene druk en de grijze druk. De groene druk is het aantal personen jonger dan 20 jaar als percentage van het aantal 20-64-jarigen. De grijze druk is het aantal 65-plussers als percentage van het aantal 20-64-jarigen. Personen jonger dan 20 jaar zitten vaak nog op school en werken daarom niet of minder. Ouderen zijn dikwijls gepensioneerd. Een hoge demografische druk heeft derhalve een drukkend effect op het aantal gewerkte uren per inwoner.

In Nederland daalde de demografische druk fors tussen 1966 en 1994. Dit kwam door de afname van de groene druk. Na 1994 steeg de demografische druk weer. Deze stijging betrof de grijze druk en wordt ook wel de vergrijzing genoemd. In 2019 is de grijze druk 32,6 procent en de totale demografische druk 69,8 procent. Volgens de huidige prognoses stijgen zowel de grijze druk als de totale demografische druk tot en met 2042. In dat jaar zal de grijze druk 48,1 procent bedragen en de totale demografische druk 88,9 procent.

In 2018 was de netto-arbeidsparticipatie (het percentage van de bevolking van 15 tot 75 jaar dat werkt) onder 15-44-jarigen iets lager dan tien jaar eerder en die onder 45-plussers hoger. Vooral in de leeftijdscategorieën 55-64 jaar en 65-74 jaar nam de participatie toe. Zowel onder mannen als onder vrouwen in deze leeftijdscategorieën nam de arbeidsparticipatie fors toe. De toegenomen arbeidsparticipatie van de vrouwen is deels een na-ijl effect van de toename van de participatie onder (jonge) vrouwen in de jaren tachtig en negentig. Vrouwen die in de 2018 tot de 55-plussers behoorden hebben op jongere leeftijd meer gewerkt dan de vrouwen die in 2008 ouder dan 55 waren.

De toename van de arbeidsparticipatie van 55-plussers hangt daarnaast samen met de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd en de versobering van prepensioenregelingen en werkloosheids- en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen. Zo werd de VUT tussen medio jaren negentig en 2008 geleidelijk vervangen door individuele prepensioenregelingen. Voor deze prepensioenregelingen moet men zelf sparen, terwijl de VUT collectief werd gefinancierd vanuit premies die werkenden betaalden.

Daarnaast is de maximale duur van de WW-uitkering geleidelijk ingekort. In 2019 was de maximale WW-duur twee jaar, tegen 38 maanden in 2008. Tot slot werd de WAO eind 2005 vervangen door de WIA. Dit leidde tot veel veranderingen. Zo moet in de WIA de werkgever het loon van een zieke werknemer twee jaar doorbetalen, in plaats van een jaar. Ook is de ondergrens voor het recht op een arbeidsongeschiktheidsuitkering verhoogd, van 15 naar 35 procent arbeidsongeschikt. Het gevolg was dat het aantal verstrekte arbeidsongeschiktheidsuitkeringen aan 55-plussers fors daalde.

In de leeftijdscategorie 25 tot 45 jaar was de afname van de netto-arbeidsparticipatie het grootst. De afname van de netto-arbeidsparticipatie betrof uitsluitend mannen, de participatie van vrouwen van 25 tot 45 jaar was wel iets hoger dan in 2008. In 2018 bedroeg de netto-arbeidsparticipatie van mannen van 25 tot 45 jaar 89,4 procent, tegen 94,2 procent tien jaar eerder. Vooral in de crisisperiode tussen 2008 en 2013 daalde de participatie van deze mannen sterk, daarna krabbelde die weer iets op.

Het werkloosheidspercentage onder mannen in de leeftijdscategorie 25 tot 45 jaar lag in 2018 met 2,8 hoger dan in 2008 (1,1), maar de toename van de werkloosheid is niet de enige verklaring voor de daling van de netto-arbeidsparticipatie. Ook de brutoarbeidsparticipatie (de som van het aantal werkenden en werklozen als percentage van het totaalaantal mannen in deze leeftijdscategorie) nam immers af. Dit betekent dat een kleiner deel van de mannen in deze leeftijdscategorie werkt of naar werk heeft gezocht en daarvoor direct beschikbaar was.

Volgens het Centraal Planbureau (2018) kan de afname van de netto-arbeidsparticipatie onder jonge mannen en mannen van middelbare leeftijd deels een conjunctureel effect zijn. In de crisisperiode zijn veel bedrijven failliet gegaan, wat gepaard kan zijn gegaan met een verschuiving van de vraag naar arbeid. Vooral in bedrijfstakken waar relatief veel mannen werken, zoals de bouw, de financiële dienstverlening en de industrie, verdwenen immers veel banen. Er zijn volgens het CPB echter ook verklaringen die meer structureel van aard zijn, zoals een grotere maatschappelijke acceptatie van (jonge) mannen die niet werken. Daarnaast was het percentage van de 25-44-jarige mannen dat aangaf vanwege ziekte of arbeidsongeschiktheid niet te kunnen werken in het eerste kwartaal van 2019 met 2,9 procent bijna twee keer zo hoog als in het eerste kwartaal van 2009 (CBS 2019). Ook het percentage van de 25-44-jarige mannen dat aangaf vanwege opleiding en/of studie niet te werken was in het eerste kwartaal van 2019 groter dan tien jaar eerder (1,3 versus 0,7 procent).

Als gevolg van de hogere arbeidsparticipatie en de vergrijzing steeg het aandeel van 55-plussers in de totale werkzame beroepsbevolking van 14 procent in 2008 naar ruim 20 procent in 2018. Het aandeel van 25-44-jarigen nam in dezelfde periode af van ruim 47 naar bijna 41 procent. Het aandeel van 45-54-jarigen en 15-24-jarigen veranderde weinig.

Al met al is het aandeel van 55-plussers in de werkzame beroepsbevolking dus fors gegroeid en het aandeel van 25-44-jarigen afgenomen. Volgens voorgaande onderzoeken kan dit een drukkend effect op de arbeidsproductiviteit hebben gehad. Uit veel studies komt naar voren dat de relatie tussen leeftijd en arbeidsproductiviteit een omgekeerd U-patroon vertoont (Skirbekk, 2003, Gelderblom, De Koning en Kroes, 2003, Göbel en Zwick, 2009, De Winne, Van Beveren, Selts en Nuys, 2012, Van Ours en Stoeldraijer, 2010). Met het verstrijken van de leeftijd neemt de arbeidsproductiviteit eerst toe en vervolgens, na ongeveer het vijftigste levensjaar, neemt de arbeidsprestatie weer af. Elk onderzoek heeft zijn mitsen en maren, en op welke leeftijd de top precies wordt bereikt verschilt, maar uit de meeste onderzoeken volgt wel een omgekeerd U-vormig verband.

In paragraaf 4 is besproken welke mensen meer zijn gaan werken. In deze paragraaf gaan we in op de vraag in welke bedrijfstakken er meer uren worden gewerkt, en of dit hoog- of laagproductieve bedrijfstakken zijn, met een hoge of lage productiviteitsgroei.

In 2008 was het niveau van de arbeidsproductiviteit vooral hoog in de delfstoffenwinning, de energievoorziening en de financiële dienstverlening. Opvallend is dat het aantal gewerkte uren na 2008 vooral toenam in bedrijfstakken met een lage arbeidsproductiviteit, zoals de zakelijke dienstverlening, de horeca en de zorg.

Bergen, D. van den (2008). Welvaartsgroei en productiviteit. De Nederlandse Economie 2008. CBS.

Bondt, H. de (2019). Lagere productiviteit door groei zelfstandigen. De Nederlandse Economie. CBS.

CBS (2019). Meer mannen van 25 tot 45 jaar niet op de arbeidsmarkt.Centraal Planbureau (2018). Arbeidsparticipatie. CPB Notitie.

Feyrer, J. (2007). Demographics and productivity. The Review of Economics and Statistics,89(1):100–109.

Gelderblom, A., Collewet, M. en De Koning, J. (2011). Arbeidsmarkt ouderen. SEOR Erasmus School of Economics.

Gelderblom, A., Koning, J. de, en Kroes, H. (2003). Leeftijdssamenstelling en bedrijfsprestaties. Rotterdam, OSA.

Göbel, C. en Zwick , T. (2009), Age and Productivity –Evidence from Linked Employer Employee Data.

Grabska, K., Bettendorf, L., Luginbuhl, R., Meijerink, G. en Elbourne, A. (2017), Productivity Slowdown, Evidence for The Netherlands. CPB.

Ours, J.C. van en Stoeldraijer, L. (2010), Age, Wage and Productivity.

Skirbekk, V. (2003). Age and individual productivity: A literature survey. MPIDR Working Paper WP 2003-028. Rostock: Max-Planck-Institut für demografische Forschung (mimeo)

Winne, S. de, Van Beveren, I., Sels, L. en Nuys, J. (2012), De relatie tussen leeftijd en arbeidsproductiviteit: een analyse op bedrijfsniveau.