Drinkwatergebruik op Bonaire

Drinkwater is een belangrijke levensbron waar veelzijdig gebruik van wordt gemaakt door huishoudens. Op Bonaire zijn er verschillende uitdagingen om de groeiende bevolking en toeristen van drinkwater van voldoende kwaliteit te voorzien. Zo stijgt de vraag, zijn er beperkte zoetwatervoorraden en zijn er relatief hoge kosten verbonden aan het produceren van drinkwater uit zeewater (IenW, 2021). Het CBS brengt jaarlijks voor Europees Nederland de waterrekeningen in kaart (CBS, 2023a). De waterrekeningen geven een overzicht van het gebruik van de verschillende soorten water (leidingwater, grondwater en oppervlaktewater) door verschillende economische activiteiten en door huishoudens (CBS, 2023b).

Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) heeft het CBS gevraagd om het watergebruik ook voor Caribisch Nederland in kaart te brengen. Caribisch Nederland bestaat uit de eilanden Bonaire, Sint Eustatius en Saba. De informatie over Caribisch Nederland uit dit rapport draagt bij aan de Beleidsnota Drinkwater 2021-2026 waarin de beschikbaarheid en betaalbaarheid van drinkwater in Caribisch Nederland als doel worden beschreven (IenW, 2021). Om gericht beleid te kunnen voeren op drinkwater(besparing) en betaalbaarheid, is het belangrijk om inzicht te krijgen in het watergebruik. Betrouwbaar en betaalbaar drinkwater draagt bij aan de gezondheid en leefbaarheid van de inwoners van Caribisch Nederland.

Dit onderzoek is een eerste stap in het monitoren van watergebruik in Caribisch Nederland. Er worden meerdere onderzoeksvragen beantwoord om context te geven aan het drinkwatergebruik door huishoudens. Wie gebruikt hoeveel water? Hoe ligt de verdeling van het watergebruik over de verschillende buurten? Bij welke huishoudens ligt dit gebruik hoger dan gemiddeld? Op deze vragen geeft dit rapport antwoord. Het is een relatief klein onderzoek met een looptijd van één maand. De focus in dit onderzoek ligt op Bonaire, het grootste eiland van Caribisch Nederland. Sint Eustatius en Saba zijn buiten beschouwing gelaten vanwege de beperkte looptijd van het project. Een volgende stap zou kunnen zijn om een eerste verkenning naar beschikbare gegevens te doen voor deze twee eilanden. In eventuele volgende fases van het onderzoek kan er een uitgebreidere analyse gedaan worden.

Het drinkwatergebruik van huishoudens op Bonaire is uitgesplitst naar verschillende huishoudkenmerken en naar buurt. Daartoe is het klantenbestand van het Water en Energie bedrijf van Bonaire (WEB) - met gegevens over watergebruik per aansluiting - gekoppeld aan het huishoudregister van het CBS. In het huishoudregister zijn verschillende kenmerken te identificeren zoals type huishouden, aantal personen, aantal kinderen en leeftijd van de bewoners. Tevens zijn de kosten per huishouden verkend om de betaalbaarheid inzichtelijk te maken.

In dit rapport wordt in hoofdstuk 2 eerst achtergrondinformatie over Bonaire gegeven en worden daarna de databronnen met methoden toegelicht (hoofdstuk 3). Vervolgens worden de resultaten gepresenteerd en wordt duiding gegeven aan de cijfers (hoofdstuk 4). Er wordt afgesloten met de conclusie en aanbevelingen voor vervolgonderzoek (hoofdstuk 5).

Bonaire behoort tot de benedenwindse eilanden en kent een steppeklimaat met een jaarlijkse neerslagsom van 463 mm/jaar (ter vergelijking: in Nederland valt gemiddeld 847 mm per jaar). Het kent een droog seizoen van februari tot juni en een regenseizoen van september tot januari. Vanwege de zuidelijke ligging heeft het eiland over het algemeen weinig last van tropische cyclonen. Het klimaat is redelijk constant over de tijd (KNMI, 2023).

Het officiële inwoneraantal van Bonaire bedraagt op 1 januari 2022 22.573. Het drinkwater wordt bereid uit zeewater met behulp van een ontziltingsinstallatie. Daarvoor is veel elektriciteit nodig en de productie daarvan is relatief duur. Dit bepaalt met name de prijs van het drinkwater. Het eiland heeft een leidingwaternetwerk met in totaal (stand 2022) 11.700 aansluitingen, waarvan 9.778 aansluitingen voor een of soms ook meerdere huishoudens. In totaal werd in 2022 2,3 miljoen m³ drinkwater geproduceerd (CBS, 2023d). Het drinkwater is van goede kwaliteit en kan zonder gezondheidsrisico’s gedronken worden. Naast levering via het netwerk wordt er door WEB ook op kleine schaal drinkwater per vrachtwagen afgeleverd. Dit is in dit onderzoek niet meegenomen.

Om inzicht te krijgen in het drinkwaterverbruik in Caribisch Nederland, is gebruik gemaakt van een klantbestand van het Water en Energie bedrijf van Bonaire (WEB). Dit originele bestand bestaat uit 396.832 metingen, met bijbehorend meternummer, adressen, tariefcategorie, classificatie van gebruikers, de datum en het gemeten waterverbruik in kubieke meter per maand, voor de jaren 2020, 2021 en 2022. De classificatie van gebruikers geeft weer of het huishoudelijk gebruik is (residentieel), of dat de aansluiting hoort bij industrieel of commercieel gebruik, zoals hotels. In dit onderzoek ligt de focus op residentieel gebruik.

Als tweede databron is gebruik gemaakt van het huishoudregister van het CBS. Dit register omvat verschillende kenmerken, wat in Caribisch Nederland gekoppeld is aan het adres en het huishouden wat op dit adres woont. Bij 59,3% van alle metingen uit het klantbestand van WEB was het adres bekend bij het CBS. Voor deze metingen konden meer variabelen aangekoppeld worden, zoals de wijk-en-buurtcode, het aantal huishoudens, het aantal personen en het aantal gezinnen per adres. Wanneer er enkel één huishouden op een adres woonachtig is, zijn er aanvullende gegevens toegevoegd, zoals het type huishouden, aantal kinderen en de leeftijd van de referentiepersoon¹⁾ van het huishouden.

In de eerste plaats is de dataset uniek gemaakt op één meting per adres per maand. Hiervoor werden meerdere metingen per maand samengevoegd naar één meting. Zo werd van meerdere identieke metingen op exact dezelfde datum maar één meting meegenomen. Dit betreft hoogstwaarschijnlijk dubbele waarden (dezelfde records) in het bestand. Ook werden meerdere metingen per maand bij elkaar opgeteld tot een totaal verbruik per maand. Daarnaast zijn alleen residentiële metingen meegenomen, om industrieel en commercieel verbruik uit te sluiten van de analyse.
Ondanks deze selectie bleven er uitschieters in het waterverbruik, wat varieerde van negatief verbruik (een verrekening met eerdere maanden) tot 1 600 kubieke meter water per meting per maand. Er is hier gekozen om metingen met een verbruik boven de 300 kubieke meter per maand uit te sluiten. De verwachting is dat dit geen huishoudelijk watergebruik is, over het algemeen zijn zulke grote wateropnames industrieel of commercieel gebruik. Nadere analyse in een eventueel vervolgonderzoek zou hier meer uitsluitsel over kunnen geven.
Tot slot is ervoor gekozen om alleen die adressen in de analyse te betrekken, waarbij in minstens 12 opeenvolgende maanden een meting is gedaan. Enkel metingen over een geheel jaar zijn meegenomen, waardoor elk adres dus 12, 24 of 36 metingen heeft. Hierdoor kon een betrouwbaar gemiddeld verbruik per maand berekend worden. De gegevens over het watergebruik per aansluiting zijn over de jaren 2020, 2021 en 2022. De resultaten kunnen geïnterpreteerd worden als een gemiddeld verbruik in liters per dag, gebaseerd op maandelijkse meetmomenten over een jaar. Voor een huishouden kan dit inhouden dat er 12, 24 of 36 meetmomenten zijn geweest. Gevolg hiervan is dat de onvolledige metingen niet zijn meegenomen, omdat dit een onbetrouwbaar beeld zou kunnen geven.

De analyse is uitgevoerd voor twee verschillende bestanden. Er is een analyse gedaan voor het gebruik per buurt. In dit bestand bleven 9 764 unieke adressen over. Dit drinkwaterverbruik is beschreven in tabel 1a. Voor het tweede bestand is een selectie gedaan op de adressen waarin enkel één huishouden geregistreerd stond. Aan deze adressen zijn huishoudkenmerken gekoppeld, waardoor een link gelegd kon worden tussen huishoudkenmerken en drinkwatergebruik op Bonaire. Dit gaat om 3 320 unieke adressen en huishoudens, en wordt beschreven in tabel 2.

De databron van het besteedbaar en gestandaardiseerd inkomen van particuliere huishoudens met waargenomen inkomen naar buurt voor Bonaire is de CBS inkomensstatistiek Caribisch Nederland. Om inzicht te krijgen in bijbehorende kosten, is gebruik gemaakt van het Rekenmodel WEB voor de jaren 2020 tot en met 2022 (ACM, 2020; ACM, 2021; ACM, 2022). In dit rekenmodel worden zowel de vaste als variabele kosten genoemd. De variabele kosten zijn verrekend per gebruikte liter water en de vaste kosten worden beschreven verderop in dit rapport.

Sint Eustatius en Saba

De focus van dit onderzoek ligt op Bonaire. Sint Eustatius en Saba zijn buiten beschouwing gelaten vanwege de beperkte looptijd (één maand) van het project. Voor Sint Eustatius is geïnventariseerd in hoeverre het mogelijk is om gelijksoortige cijfers te ontwikkelen als voor Bonaire. Vanwege de beperkte beschikbaarheid van drinkwaterverbruik per aansluiting is dit vooralsnog niet mogelijk. In een eventueel vervolgonderzoek is het van belang dat deze data beschikbaar wordt zodat het CBS dit kan koppelen aan het huishoudregister.

4.1 Totaal waterverbruik

Zoals vermeld in de methodesectie zijn de resultaten weergegeven in tabellen, tabel 1a geeft het gemiddelde waterverbruik per aansluiting weer per buurt en tabel 1b het inkomen van huishoudens per buurt. In tabel 2 is naast de uitsplitsing per buurt ook nog uitgesplitst voor verschillende huishoudkenmerken.

In de tabel ‘Watergebruik per buurt’ zijn er 9 764 adressen met de indicatie ‘residentieel’ meegenomen in de analyse. Dit kunnen ook adressen zijn waar meerdere huishoudens gebruik maken van de drinkwateraansluiting. 
In tabel ‘Watergebruik huishouden’ met de uitsplitsing naar verschillende huishoudkenmerken, zijn minder huishoudens meegenomen, namelijk alleen die huishoudens die goed gekoppeld konden worden aan het huishoudregister. Een aanbeveling voor vervolgonderzoek is het nader uitzoeken wat de oorzaak is van de pieken in het watergebruik, deze uitschieters zijn nu buiten beschouwing gelaten.

Uit de cijfers van de tabel “Watergebruik huishouden” blijkt dat voor de gekoppelde huishoudens het totale waterverbruik per persoon op Bonaire 182 liter per dag is. Dit is aanzienlijk meer dan het gemiddelde verbruik in Europees Nederland, waar gemiddeld 129 liter per persoon per dag wordt verbruikt (CBS, 2022a). Het gemiddelde waterverbruik per huishouden is op Bonaire ongeveer 384 liter per dag. Ook dit aantal is hoger dan het gemiddelde in Europees Nederland, waar gemiddeld 275 liter per huishouden per dag wordt verbruikt. Voor de gekoppelde huishoudens geldt dat deze groter zijn dan in Europees Nederland, namelijk 2,62 personen per huishouden tegenover 2,12 in Europees Nederland. Ook is te zien dat het totale waterverbruik over de periode 2020-2022 hoger werd. Huishoudens waarover enkel informatie uit 2020 bekend is, hebben daardoor mogelijk een lager gemiddeld verbruik dan huishoudens waarin enkel metingen in 2022 gedaan zijn.

4.2 Watergebruik per huishoudkenmerk

Het waterverbruik per huishouden is het laagst in huishoudens waarvan de meerderheid van de bewoners 65 jaar of ouder is en (uiteraard) bij eenpersoonshuishoudens. Wanneer echter wordt gekeken naar waterverbruik per persoon in het huishouden is dit omgekeerd: huishoudens waarvan de meerderheid van de bewoners 65 jaar of ouder is verbruiken het meeste water per persoon. Dit verschil wordt veroorzaakt doordat de huishoudens met bewoners van 65 jaar of ouder vaak maar uit 1 of 2 bewoners bestaat. Kleine huishoudens gebruiken in totaal minder water. Bekijk je de resultaten per persoon, dan kan dit een ander beeld geven. 
Hoewel grotere huishoudens in totaal meer water verbruiken, valt op dat het waterverbruik per persoon per huishouden lager is voor grotere huishoudens. Eenpersoonshuishouden verbruiken bijvoorbeeld gemiddeld 285 liter water per persoon per dag, terwijl een huishouden met vier personen gemiddeld 115 liter water per persoon per dag verbruikt. Hetzelfde geldt voor gezinnen met kinderen. Hoe meer kinderen, hoe groter het totale verbruik, maar hoe lager het verbruik per persoon.

4.3 Waterverbruik per buurt

Er is veel verschil in waterverbruik tussen de verschillende buurten op Bonaire. De resultaten voor de gekoppelde huishoudens per buurt (tabel 2 ‘Watergebruik huishouden’) laten vrijwel hetzelfde beeld zien als de resultaten voor alle adressen per buurt.
De buurten Sabadeco en Lima hebben het hoogste waterverbruik, met respectievelijk 510 en 434 liter water per persoon per gekoppeld huishouden. In de buurten Rincon Noord en Rincon Zuid is het waterverbruik daarentegen het laagst, met een gemiddeld verbruik van respectievelijk 132 en 142 liter water per persoon per gekoppeld huishouden.
Tabel 1a Watergebruik per buurt geeft de resultaten voor alle 9 764 adressen. In de buurten Sabadeco en Lima is ook bij deze uitkomsten het watergebruik per adres het hoogst; in Rincon Noord en Rincon Zuid het laagst.

Vanwege de korte looptijd van dit onderzoek is niet onderzocht wat de mogelijke factoren zijn die de waargenomen verschillen in waterverbruik tussen de verschillende buurten verklaren. In tabel 1a is ‘onbekend’ watergebruik waarbij het niet mogelijk was om te koppelen aan een locatie en daarmee buurt. Het besteedbaar inkomen per huishouden lijkt een factor te zijn in de verschillen in watergebruik. Uit een vergelijking met gegevens over het besteedbaar inkomen van huishoudens per buurt op Bonaire (CBS, 2023c) blijkt dat de buurten met het hoogste besteedbaar inkomen per huishouden ook een hoog waterverbruik per huishouden hebben. In 2021 gold dat voor Sabadeco, Nawati Noord, Santa Barbara en Lima.

In tabel 1b zijn de gegevens over het gemiddeld en mediaan besteedbaar en gestandaardiseerd inkomen te zien. Belangrijk te vermelden dat de populatie van tabel 1a en 1b niet gelijk is. Tabel 1a over watergebruik en kosten hebben een ander deel van de huishoudens kunnen meenemen in de analyse, dan tabel 1b over inkomens.

4.4 Kosten waterverbruik

In de tabellen is tevens een schatting gemaakt van wat een gemiddeld huishouden in de betreffende categorie per jaar kwijt is aan het waterverbruik in Amerikaanse dollar (USD). Deze gegevens zijn gebaseerd op het variabele gebruikstarief voor drinkwater in Bonaire, wat door de Autoriteit Consument & Markt (ACM) is vastgesteld (ACM, 2020; ACM, 2021; ACM, 2022). Het gebruikstarief was in 2020 afgerond 3,768 USD per kubieke meter, in 2021 was dit 3,812 USD en in 2022 3,735 USD. Voor 2023 is dit tarief per kubieke meter water 3,910 USD. In de tabel gaan we uit van het tarief van 2022, omdat dit tarief het beste aansluit op de onderzochte tijdsreeks. Dit tarief is zonder afronding 3,7354 USD.
Voor de gekoppelde huishoudens in de tabel 2 Watergebruik huishouden geldt dat deze gemiddeld 523 USD per jaar besteden aan drinkwater. De verschillen tussen de huishoud categorieën zijn verder hetzelfde als bij het gebruik.
Voor de adressen in de tabel 1a Watergebruik per buurt geldt dat gemiddeld 518 USD per jaar wordt besteed.

Naast variabele kosten per verbruik, worden er ook maandelijks vaste kosten gerekend per aansluitcategorie. Deze aansluitcategorieën zijn gebaseerd op de diameter van de aansluiting. Diameters en bijbehorende vaste kosten voor 2022 zijn opgenomen in tabel 3. Voor de huishoudens in tabel ‘Watergebruik huishouden’ geldt dat deze allen in de tariefcategorie WA01 vallen;  in tabel ‘Watergebruik per buurt’ valt 99,8% van de adressen onder deze tariefcategorie. Voor aansluitcategorie WA01 geldt een verlaging vanwege de tariefsubsidie van het Ministerie van IenW, conform de Tijdelijke subsidieregeling drinkwater BES en rioolwaterzuiveringsinstallatie Bonaire 2018-2024.

De totale vaste kosten per maand voor vrijwel alle huishoudens bedragen in 2022 dus 7,30 USD per maand ofwel 87,60 USD per jaar. Daarmee komen de totale kosten van drinkwatergebruik van een gemiddeld (gekoppeld) huishouden in 2022 op circa 611 USD per jaar.
Voor alle adressen in de tabel Watergebruik per buurt zijn de totale gemiddelde kosten 606 USD per jaar.

5.1 Resultaten

Voor de huishoudens in de gekoppelde onderzoekspopulatie bedraagt het totale waterverbruik per persoon op Bonaire gemiddelde 182 liter per dag. Dit is meer dan in Europees Nederland. Het waterverbruik per huishouden is het grootst in huishoudens waarvan de meerderheid van de bewoners 12 tot 18 jaar oud is, en het laagst in huishoudens waarvan de meerderheid van de bewoners 65 jaar of ouder is. Hoe meer personen in een huishouden, hoe lager het watergebruik per persoon is. De buurten Sabadeco en Lima hebben het hoogste waterverbruik per persoon. Deze buurten hebben ook één van de hoogste besteedbare inkomens. De buurten Rincon Noord en Rincon Zuid hebben het laagste watergebruik per persoon.

De gekoppelde huishoudens besteden gebaseerd op de tarieven van 2022 gemiddeld 611 USD aan drinkwater, waarvan 88 USD vaste kosten en 523 USD variabele kosten. De variabele kosten zijn direct gerelateerd aan het verbruik en zijn het hoogst bij huishoudens met 4 kinderen in het huishouden, namelijk 770 USD.

5.2 Aanbevelingen

Vanwege de korte looptijd is dit onderzoek voornamelijk exploratief van aard. Eventuele oorzaken van de gevonden verschillen tussen het waterverbruik van Europees Nederland en Bonaire, alsook tussen huishoudkenmerken en buurten zijn niet onderzocht. Tevens zijn bepaalde relevante huishoudkenmerken die in Europees Nederland blijken samen te hangen met waterverbruik niet meegenomen in dit onderzoek. Voorbeelden van deze kenmerken zijn migratieachtergrond, onderwijsniveau, type woning of huishoudinkomen (CBS, 2022b). Daarnaast kan er meer aandacht besteed worden om het koppelsucces verder te verhogen. Ook is de focus in dit onderzoek Bonaire, en niet Sint Eustatius en Saba. Vervolgonderzoek zou zich op de zojuist genoemde punten kunnen richten.

ACM, 2020. Beschikking productieprijs drinkwater 2020 Bonaire WEB (Caribisch Nederland) | ACM.nl

ACM, 2021. Beschikking productieprijs drinkwater 2021 Bonaire WEB (Caribisch Nederland) | ACM.nl

ACM, 2022. Beschikking productieprijs drinkwater 2022 Bonaire WEB (Caribisch Nederland) | ACM.nl

CBS, 2022a. 4. Totaal watergebruik (cbs.nl)

CBS, 2022b. Watergebruik Thuis (WGT) 2021 (cbs.nl)

CBS, 2023a. Hoe gebruiken we ons water? (cbs.nl)

CBS, 2023b. StatLine - Watergebruik bedrijven en particuliere huishoudens; nationale rekeningen (cbs.nl)

CBS, 2023c. Bonaire; Inkomen van huishoudens naar buurt, 2011-2021 (cbs.nl)

CBS, 2023d.  Caribisch Nederland; aansluitingen en productie van elektriciteit en water

IenW, 2021. Beleidsnota Drinkwater 2021-2026, Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.
Beleidsnota drinkwater 2021-2026 | Rapport | Rijksoverheid.nl