Rapportage Waarschuwingen 2022

Om een beeld te krijgen van het aantal waarschuwingen dat in 2022 in het kader van de Fraudewet en Participatiewet is gegeven, is naar alle gemeenten in Nederland een enquête gestuurd. Met de antwoorden op deze enquête is een berekening gemaakt van het totale aantal waarschuwingen.

Voor de gemeenten die niet hebben gerespondeerd, is het aantal waarschuwingen geschat op basis van de antwoorden van gemeenten die wel hebben gerespondeerd. Hieruit blijkt dat er in 2022 ongeveer 5,7 duizend waarschuwingen zijn gegeven: naar schatting 4,2 duizend vanwege het schenden van de inlichtingenplicht, ongeveer 830 vanwege het niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting, circa 140 vanwege tekortschietend besef van verantwoordelijkheid en ongeveer 520 vanwege een overige reden. Het aantal waarschuwingen vanwege het niet voldoen aan de eis tegenprestatie werd op minder dan 50 geschat. Ook na de coronapandemie heeft de dalende trend in het aantal gegeven waarschuwingen verder doorgezet.

1.1 Aanleiding onderzoek

Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) wil graag inzicht in het aantal waarschuwingen dat gemeenten geven in het kader van de Wet aanscherping handhaving en sanctiebeleid SZW-wetgeving (Fraudewet) en de Participatiewet.
Sinds 1 januari 2016 is de aangepaste Fraudewet van kracht. In de Fraudewet is de maximale boete afhankelijk van het al dan niet opzettelijk overtreden van de ‘inlichtingenplicht’. Verder is de mogelijkheid uitgebreid om een waarschuwing te geven in plaats van een boete¹⁾.

Volgens de Fraudewet kan een waarschuwing worden gegeven bij verminderde verwijtbaarheid en bij een zeer klein of geen benadelingsbedrag (nulfraude). De waarschuwing kan slechts eenmaal worden gegeven in een periode van twee jaar. Als er in een periode van twee jaar voorafgaand aan de schending van de inlichtingenplicht al een boete of waarschuwing is opgelegd, kan niet meer worden volstaan met het geven van een waarschuwing. In dat geval moet meteen een bestuurlijke boete worden opgelegd.
Waarschuwingen kunnen bijvoorbeeld ook gegeven worden bij het niet voldoen aan de arbeids- of re-integratieverplichting of de opgedragen plicht tot tegenprestatie (Participatiewet). In deze situaties kan een waarschuwing voorafgaan aan een maatregel waarbij de bijstand wordt verlaagd.

Het aantal gegeven waarschuwingen wordt niet uitgevraagd in de Bijstandsdebiteuren en –fraudestatistiek (BDFS) of de Bijstandsuitkeringenstatistiek (BUS). Daarom heeft het CBS vanaf 2017 jaarlijks een enquête uitgezet bij gemeenten om inzicht te krijgen in het aantal waarschuwingen dat vanaf verslagjaar 2016 is afgegeven. Dit onderzoek is in 2023 herhaald voor het verslagjaar 2022.

1.2 Doel van het onderzoek

Het doel van dit onderzoek is om vast te stellen hoeveel waarschuwingen alle Nederlandse gemeenten in 2022 tezamen hebben gegeven in het kader van de Fraudewet en Participatiewet. Daarbij wordt de volgende uitsplitsing gemaakt naar de aard van de waarschuwing:

• schending van de inlichtingenplicht,
• niet voldoen aan de opgedragen plicht tot het leveren van een tegenprestatie,
• niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting,
• tekortschietend besef van verantwoordelijkheid,
• overige waarschuwingen.

1.3 Leeswijzer

In hoofdstuk 2 wordt de onderzoeksmethode beschreven. Na een toelichting op de enquête wordt de berekeningswijze van het aantal waarschuwingen besproken. Daarna worden de representativiteit van de respons (hoofdstuk 3) en het resultaat van de schatting van het aantal waarschuwingen behandeld (hoofdstuk 4). In hoofdstuk 5 worden de conclusies gegeven.

Om een beeld te krijgen van het aantal en de aard van de waarschuwingen die in 2022 zijn gegeven, is een extra uitvraag in de vorm van een korte enquête aan alle Nederlandse gemeenten gestuurd. Voor de gemeenten die niet hebben gerespondeerd, is het aantal waarschuwingen geschat op basis van de antwoorden van gemeenten die wel hebben gerespondeerd.

2.1 Enquête

Het onderzoek is uitgevoerd middels een enquête die naar alle gemeenten in Nederland is verstuurd. Deze enquête is opgenomen als bijlage. In overleg met het ministerie van SZW is de vraagstelling in 2021 (over verslagjaar 2020) iets aangepast en uitgebreid ten opzichte van de onderzoeken in de jaren daarvoor. Mede aanleiding hiervoor was het hoge aantal ‘overige waarschuwingen’ in het onderzoek over verslagjaar 2019. Voor een deel ligt de oorzaak van het hoge aantal ‘overige waarschuwingen’ in het feit dat gemeenten waarschuwingen niet registeren zoals het CBS ze uitvraagt. Voor zover gemeenten waarschuwingen wél naar soort registeren, zijn ze geholpen met een zo logisch en duidelijk mogelijke omschrijving van de antwoordcategorieën die aansluit bij de gemeentelijke praktijk.

In overleg met SZW en op basis van opmerkingen die berichtgevers hebben gemaakt in het onderzoek over 2019 is besloten om de antwoordcategorie ‘niet voldoen aan de arbeidsverplichting’ aan te passen naar ‘niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting’. Daarnaast is de antwoordcategorie ‘tekortschietend besef van verantwoordelijkheid’ toegevoegd. Om meer inzicht te krijgen in het soort waarschuwingen dat nog steeds onder ‘overig’ wordt opgegeven, is bij deze antwoordcategorie een open vraag toegevoegd. Daarin wordt verzocht om te vermelden welke waarschuwingen onder 'overig' zijn opgegeven.

De gemeenten zijn per email benaderd via de berichtgevers van de BDFS en de BUS. Een berichtgever is een gemeente of een dienst die door een aantal gemeenten is opgezet en die de gegevens voor de BDFS en/of de BUS levert aan het CBS. Een berichtgever kan gegevens verstrekken over verschillende gemeenten, maar het omgekeerde komt ook voor: verschillende berichtgevers kunnen over één gemeente rapporteren.

In de enquête is een automatische controle ingebouwd, waarbij wordt nagegaan of de ingevulde aantallen onder de verschillende soorten waarschuwingen (schending inlichtingenplicht, niet voldoen aan de eis tegenprestatie, niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid en overig) exact overeenkomen met het opgegeven totale aantal waarschuwingen. Wanneer deze optelling niet klopt, verschijnt een melding in beeld om de respondent hierop te wijzen. Daarnaast is aan gemeenten gevraagd om de invulvakjes leeg te laten als het gevraagde aantal onbekend was en een ‘0’ (nul) in te vullen als het gevraagde niet is voorgekomen. Op deze manier kan onderscheid worden gemaakt tussen het niet registreren en het niet opleggen van waarschuwingen.

De enquête is begin maart 2023 verstuurd naar alle berichtgevers, met het verzoek om deze binnen vier weken terug te sturen. Na het verstrijken van de deadline is begin april een herinneringsmail verstuurd naar de berichtgevers die nog niet hadden gerespondeerd, met het verzoek de gegevens alsnog binnen drie weken terug te sturen. Omdat het totale responspercentage en het responspercentage uitgesplitst naar grootteklassen na die termijn goed waren, is er dit jaar geen tweede rappel uitgestuurd. De respons kwam uit op 78 procent (afgelopen verslagjaar was dat 77 procent).

2.2 Schatting aantal waarschuwingen

2.2.1 Multiple imputation

Om een landelijk beeld te krijgen van de in de enquête gevraagde aantallen moet de non-respons worden bijgeschat. De non-respons omvat enerzijds gemeenten die de enquête niet hebben ingevuld en anderzijds gemeenten die wel gerespondeerd hebben, maar geen volledige informatie konden geven (partiële non-respons). Voor de ophoging voor niet-responderende gemeenten en missende waarden is gebruik gemaakt van een methode die goed om kan gaan met het feit dat de aantallen die gemeenten verstrekken vaak zeer laag of nul zijn: Multiple Imputation (Random Hot Deck Imputation, methode predictive mean matching). Hiermee kan de respons worden aangevuld met een schatting, om zo een totaalbeeld te krijgen over de gevraagde cijfers. Bij deze statistische methode wordt bij elke non-respons-gemeente een gelijkende responderende gemeente (donorgemeente) gezocht. Vervolgens wordt de door de responderende gemeente ingevulde waarde geïmputeerd bij de non-respons-gemeente. Deze procedure leidt tot een volledig gevulde dataset. Om een zo betrouwbaar mogelijke schatting te krijgen, wordt de imputatieprocedure meerdere keren herhaald, wat leidt tot meerdere volledig gevulde datasets. De daaropvolgende analyse om totaalcijfers voor Nederland te bepalen, wordt gebaseerd op het gemiddelde van alle volledig gevulde datasets. De schattingsmethode is uitgevoerd met het statistisch programma R, en specifieker met de package Multivariate Imputation by Chained Equations (MICE). Dit pakket is in 2021 (verslagjaar 2020) voor het eerst gebruikt en verschilt van de software die vóór 2021 in voorgaande onderzoeken werd gebruikt. Hier is voor gekozen omdat de voorheen gebruikte software (SPSS) minder goed om blijkt te gaan met de spreiding in de waarden¹⁾.

Het analyseproces omvat drie stappen.

Stap 1: Controle en correctie

De eerste stap van het analyseproces is het controleren en eventueel corrigeren van de enquêtedata. Bij enquêtes met deels ontbrekende antwoorden (partiële non-respons) zijn deze, indien mogelijk, afgeleid op basis van de overige antwoorden. Daarbij geldt op basis van logische gronden een aantal regels. Zo moet bijvoorbeeld het totale aantal waarschuwingen een optelling zijn van het aantal waarschuwingen in verband met schending inlichtingenplicht, niet voldoen aan de eis tegenprestatie, niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid en overige waarschuwingen. Daarnaast geldt dat wanneer het totaal aantal gegeven waarschuwingen nul is, de aantallen van de uitsplitsingen ook nul moeten zijn.

Stap 2: Imputatie met behulp van donorgemeente

Gemeenten die wel gerespondeerd hebben, maar geen waarschuwingen registreren (en daardoor op alle vragen missende waarden hebben), zijn in de analyse behandeld als non-respons. Voor de selectie van een donorgemeente voor de gemeenten die niet hebben gerespondeerd of die geen waarschuwingen registreren, is gebruik gemaakt van hulpvariabelen.

Voor elke non-respons gemeente is een donorgemeente gezocht die lijkt op de gemeente qua:

• inwoneraantal (gemeentegrootte) en
• het aantal ingestroomde fraudevorderingen in 2022.

De twee achtergrondkenmerken zijn gekozen op basis van inhoudelijke gronden en op basis van ervaring uit de voorgaande onderzoeken. Ze zijn voor alle gemeenten bekend, ook voor de gemeenten die de enquête niet hebben ingestuurd. De achtergrondkenmerken worden gebruikt als hulpvariabelen om de ontbrekende enquêtedata (de doelvariabelen) te kunnen invullen (imputeren). Naast deze achtergrondkenmerken worden ook de enquêtevariabelen die worden geïmputeerd, gebruikt als hulpvariabelen. Voor het schatten van het aantal waarschuwingen in verband met bijvoorbeeld schending van de inlichtingenplicht, wordt naast de achtergrondkenmerken ook gebruik gemaakt van de aantallen waarschuwingen voor het niet voldoen aan de eis tegenprestatie, het niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid en overige waarschuwingen.

Na de imputaties heeft nog een correctie plaatsgevonden, om ervoor te zorgen dat per gemeente de uitsplitsingen blijven optellen tot het totaal aantal waarschuwingen. Deze aanpak is identiek aan die van de eerder uitgevoerde onderzoeken.

De imputatie van de ontbrekende waarden op basis van een donorgemeente is 100 keer uitgevoerd met 50 iteraties (herhalingen) per imputatie. In totaal heeft dit geleid tot 100 volledig gevulde datasets plus de originele dataset. Bij elke imputatieronde is opnieuw een donorgemeente gezocht, waardoor de geïmputeerde datasets van elkaar verschillen. Voor elke dataset is een populatietotaal voor de doelvariabelen geschat. De uiteindelijke schattingen van de aantallen zijn de gemiddelden van de 100 schattingen.

Bij de imputatie van de ontbrekende waarden op basis van een donorgemeente zijn er geen gemeenten uitgesloten.

Stap 3: Onzekerheidsmarges berekenen

Omdat de aantallen die in dit rapport gepresenteerd worden voor een deel geschat zijn, hebben de uitkomsten een bepaalde onzekerheidsmarge.

Op basis van de spreiding in de 100 verschillende schattingen kan een onzekerheidsmarge worden bepaald van de uiteindelijke schatting van de aantallen gegeven waarschuwingen. Voor de schattingen zijn marges en relatieve marges berekend om uitspraken te kunnen doen over de nauwkeurigheid van de schattingen. De onzekerheidsmarges zijn op de volgende manier berekend:

Marge = \(\sqrt{\left( \frac{\sum(y-\bar{y})^{2}}{n-1} \right) * (1 + \frac{1}{n})} * 1,96\)

Waarbij:
y  =  schatting in geïmputeerde dataset
ӯ  =  gemiddelde aantal van alle schattingen (puntschatting)
n  =  aantal imputaties

De marges zijn vervolgens gebruikt om een 95%-betrouwbaarheidsinterval voor de schatting te construeren. Het 95%-betrouwbaarheidsinterval wil zeggen dat in 95 van de 100 gevallen het werkelijke aantal binnen dit interval valt. Dit betekent dat er een kleine kans is dat het werkelijke aantal hoger of lager dan dit interval is. Hoe breder het interval is, hoe minder nauwkeurig de schatting. De relatieve marges zijn berekend door de marge te delen door de puntschatting.

Om te bepalen of de schattingen betrouwbaar zijn, wordt naast de marges ook gekeken naar het aantal verschillende waarden van de doelvariabelen en de spreiding hiervan. Een klein aantal verschillende waarden met daarbij een grote spreiding, maakt het moeilijker om een betrouwbaar model samen te stellen waarmee kan worden bijgeschat voor de non-respons.

2.3 Gebruikte bronnen

Naast de gegevens die uit de enquête beschikbaar zijn gekomen, is ook gebruik gemaakt van informatie uit de Bijstandsdebiteuren en -fraudestatistiek (BDFS) en van cijfers op gemeenteniveau afkomstig van CBS StatLine.

Bijstandsdebiteuren en -fraudestatistiek (BDFS)

Om voor de niet-responderende gemeenten het aantal waarschuwingen te schatten, is het aantal ingestroomde fraudevorderingen in 2022 gebruikt als hulpvariabele. Deze gegevens zijn afkomstig uit de BDFS. De BDFS is een maandstatistiek en bevat informatie die door gemeenten en de SVB wordt aangeleverd over de in Nederland openstaande schulden die ontstaan zijn vanuit de algemene- en bijzondere bijstand, IOAW, IOAZ en het Bbz. Maandelijks worden bestanden met gegevens over afzonderlijke vorderingen door de gemeenten en de SVB aan het CBS verstrekt. Gegevens van de SVB zijn in de analyse niet meegenomen. In de analyse zijn per gemeente alleen de vorderingen meegenomen die ontstaan zijn vanuit de algemene bijstand op grond van de Participatiewet. Dit betekent dat de vorderingen die ontstaan zijn vanuit de IOAZ, de IOAW, het Bbz (inclusief Tozo) en de aanvullende bijstandsuitkeringen (bijzondere bijstand) buiten beschouwing zijn gelaten.

Er is gebruik gemaakt van transactiebestanden. De term transactiebestand wordt gebruikt voor bestanden waarin administratief vertraagde informatie voor de twee verslagmaanden volgend op een bepaalde verslagmaand wordt gebruikt om de data voor die verslagmaand te verbeteren. Op die manier wordt alle beschikbare, recente informatie meegenomen voor de berekening van de aantallen fraudevorderingen.

CBS StatLine

Het inwoneraantal per gemeente (gemeentegrootte) is ontleend aan tabellen op gemeenteniveau die zijn gepubliceerd op CBS StatLine³⁾.

In 2022 waren er 344 gemeenten in Nederland. Hiervan hebben er 269 de enquête geretourneerd. Dit komt overeen met een respons van 78 procent. Van de 269 gemeenten die hebben gerespondeerd, hebben er 35 aangegeven geen waarschuwingen te registreren. Deze respons is niet bruikbaar voor het schatten van het totale aantal waarschuwingen en daarom zijn deze gemeenten in de analyse behandeld als non-respons. Dit betekent dat het aantal waarschuwingen voor 110 gemeenten (75 non-respons plus 35 zonder registratie) is geschat op basis van de respons van 234 gemeenten.

Om vast te kunnen stellen of de responderende gemeenten representatief zijn voor heel Nederland, is voor de hulpvariabelen (zie paragraaf 2.2) bekeken in hoeverre de verdeling van deze gemeenten overeenkomt met de verdeling van alle Nederlandse gemeenten op:

• inwoneraantal, ofwel gemeentegrootteklasse;
• het aantal ingestroomde fraudevorderingen in 2022, ontstaan vanuit de algemene bijstand op grond van de Participatiewet.

3.1 Representativiteit naar gemeentegrootteklasse

De grootteklasse van een gemeente wordt bepaald op basis van het aantal inwoners. De gemeenten zijn ingedeeld in acht grootteklassen:

1. Minder dan 5 000 inwoners
2. 5 000 tot 10 000 inwoners
3. 10 000 tot 20 000 inwoners
4. 20 000 tot 50 000 inwoners
5. 50 000 tot 100 000 inwoners
6. 100 000 tot 150 000 inwoners
7. 150 000 tot 250 000 inwoners
8. 250 000 inwoners of meer

Het responspercentage was het laagst in de grootteklasse 20 000 tot 50 000 inwoners, namelijk 76 procent. Bij de G4, de vier grootste gemeenten en in de kleinste grootteklasse, was de respons 100 procent.

Om te bepalen of de respons representatief is voor heel Nederland, is de verdeling van de grootteklassen van de responderende gemeenten vergeleken met die van alle gemeenten in Nederland.

In figuur 3.1.1 is te zien dat de relatieve verdeling van de responderende gemeenten over de grootteklassen nagenoeg overeenkomt met de relatieve verdeling van alle gemeenten over deze klassen. Dit betekent dat de responderende gemeenten qua inwonertal representatief zijn voor alle gemeenten van Nederland.

In figuur 3.1.2 is per grootteklasse het totaal aantal gemeenten weergegeven, hoeveel gemeenten daarvan hebben gerespondeerd en hoeveel gemeenten daarvan (volgens de opgave in de enquête) waarschuwingen hebben geregistreerd in 2022.

3.2 Representativiteit naar aantal ingestroomde fraudevorderingen

In figuur 3.2.1 zijn de gemeenten op basis van het aantal nieuw ingestroomde fraudevorderingen in 2022 in vier ongeveer gelijke groepen ingedeeld: kwartielgroepen. Deze informatie is afkomstig uit de BDFS⁴⁾. De 25 procent gemeenten met het kleinste aantal nieuwe fraudevorderingen in 2022 zijn ingedeeld in de eerste categorie en de 25 procent gemeenten met het grootste aantal nieuwe fraudevorderingen zijn ingedeeld in de vierde categorie. Op deze manier bevat elke categorie ongeveer een kwart van de Nederlandse gemeenten. In de figuur is te zien hoeveel van alle gemeenten in elke kwartielgroep vallen, hoeveel hiervan gerespondeerd hebben en hoeveel daarvan (volgens hun opgave in de enquête) waarschuwingen registreren.

Het aandeel gemeenten dat gerespondeerd heeft ligt in de groep gemeenten met de minste fraudevorderingen het hoogst. Het gaat om 77 van 88 gemeenten, oftewel 88 procent. Groep 2, de gemeenten met de op één na minst ingestroomde fraudevorderingen, heeft met 68 procent (58 van 85 gemeenten) het laagste aandeel responderende gemeenten.

Ook in de relatieve aandelen van de responderende gemeenten die waarschuwingen registreren, zijn kleine verschillen zichtbaar. In de tweede kwartielgroep zijn er met 62 procent relatief de minste registrerende gemeenten (53 van 85 gemeenten). In de overige drie groepen is dat aandeel tussen de 66 en 73 procent.

Al eerder is opgemerkt dat in totaal 234 van de 269 responderende gemeenten, dus 87 procent, waarschuwingen registreren. In alle kwartielgroepen ligt het percentage responderende gemeenten dat waarschuwingen registreert hoog: 81 procent in de eerste groep, 91 procent in de tweede groep, 86 procent in de derde groep en 91 procent in de vierde groep.

Samenvattend kan geconstateerd worden dat de respons representatief is voor gemeenten van verschillende grootteklassen en voor gemeenten met een verschillend aantal ingestroomde fraudevorderingen volgens de BDFS.

Op basis van de respons op de enquête en de ophoging met behulp van de imputatiemethode zijn schattingen gemaakt voor het totaal aantal waarschuwingen en de verschillende soorten waarschuwingen in Nederland in 2022. De resultaten worden weergegeven in tabel 4.1.1a. Hierin zijn ook de cijfers van het onderzoek over 2021 opgenomen. De cijfers van alle onderzoeken, over de jaren 2016 tot en met 2022, staan in tabel 4.1.1b in bijlage 2. De schattingen gaan gepaard met een bepaalde onzekerheid, uitgedrukt in de relatieve marge. De relatieve marge geeft aan hoeveel procent het werkelijke aantal kan afwijken van de puntschatting. Met behulp van deze marges zijn de 95%-betrouwbaarheidsintervallen bepaald.

4.1 Aantal waarschuwingen 2022 en eerder

Uit tabel 4.1.1a blijkt dat de Nederlandse gemeenten in 2022 in totaal naar schatting 5,7 duizend waarschuwingen hebben gegeven. De schattingen gaan gepaard met een relatieve onzekerheidsmarge van 5 procent. Daardoor heeft het 95%-betrouwbaarheidsinterval voor het totale aantal waarschuwingen als ondergrens 5,4 duizend en als bovengrens 6 duizend waarschuwingen. Dit betekent dat in 95 van de 100 gevallen het werkelijke totale aantal waarschuwingen binnen deze range zal liggen. Er is een kleine kans dat het aantal hoger of lager ligt. Het totaal aantal geschatte waarschuwingen in 2022 is lager dan in 2021. In dat jaar kwam het totaal op 8,4 duizend uit. Zie tabel 4.1.1a.

Zoals elk jaar zijn de meeste waarschuwingen gegeven vanwege het schenden van de inlichtingenplicht: in 2022 naar schatting 4,2 duizend met een relatieve marge van 6 procent.

Om het voor gemeenten zo duidelijk mogelijk te maken onder welke soort zij waarschuwingen in de enquête kunnen opgeven, is de antwoordcategorie ‘niet voldoen aan de arbeidsverplichting’ in verslagjaar 2020 aangepast naar ‘niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting’. Naar schatting ging het in 2022 om 830 waarschuwingen. De relatieve marge is 6 procent, wat neerkomt op een ondergrens van 780 en een bovengrens van 870. In 2021 was het aantal waarschuwingen in de categorie ‘niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting’ met 850 vergelijkbaar aan 2022.

De antwoordcategorie ‘tekortschietend besef van verantwoordelijkheid’ is in 2020 voor het eerst in de enquête opgenomen. Naar schatting is dit type waarschuwing in 2022 in totaal 140 keer gegeven. De bij dit aantal behorende relatieve marge is met 14 procent redelijk groot, maar veel beter dan de marge in 2021 toen deze nog 43 procent was. Dat hangt samen met de stijging in de opgegeven aantallen. In absolute zin is de marge beperkt; in de praktijk zal het aantal waarschuwingen dat is gegeven wegens tekortschietend besef van verantwoordelijkheid tussen de 120 en de 160 liggen.

Het aantal waarschuwingen voor het niet voldoen aan de eis tot het leveren van een tegenprestatie is naar schatting aanzienlijk lager dan 50. Verreweg de meeste responderende gemeenten hebben aangegeven dat dergelijke waarschuwingen niet zijn gegeven. Het kwam slechts een enkele keer voor dat deze vraag werd ingevuld en indien het werd ingevuld, was het aantal waarschuwingen laag. Omdat waarschuwingen wegens het niet voldoen aan de eis tegenprestatie slechts sporadisch lijken voor te komen, is het niet mogelijk om een betrouwbare berekening te maken van het aantal en de onzekerheidsmarges. Daarom is net als in voorgaande jaren besloten de resultaten van de schatting niet te publiceren.

Tot slot zijn er in 2022 naar schatting 520 waarschuwingen gegeven die in de categorie 'overig' vallen, met een betrouwbaarheidsinterval van 480 tot 550. In het geschatte aantal waarschuwingen in de categorie ‘overig’ is in 2022 nog steeds een daling te zien ten opzichte van 2020. In 2020 was het aandeel overige waarschuwingen nog 16 procent, in 2021 en 2022 is dit aandeel gehalveerd tot respectievelijk 8 en 9 procent. De volgende paragraaf gaat hier verder op in.

4.2 Overige waarschuwingen en opmerkingen van gemeenten

Na de aanpassing en uitbreiding van de vraagstelling ten opzichte van de eerdere onderzoeken in verslagjaar 2020, viel in 2022 nog 9 procent van het geschatte totale aantal waarschuwingen onder de antwoordcategorie ‘overig’. Bij deze categorie is een open vraag toegevoegd waarin gemeenten konden vermelden welke soorten waarschuwingen onder 'overig' zijn opgegeven. Enkele gemeenten hebben dat gedaan, waarbij het antwoord betrekking had op een enkele waarschuwing. Dat geldt bijvoorbeeld voor ‘niet opvolgen advies arts’, ‘verwijtbaar werkloos/geen recht op uitkering’ en ‘niet tijdig inleveren rechtmatigheidsformulier’. Een aantal gemeenten geven aan waarschuwingen niet zo gedetailleerd in een systeem vast te leggen waardoor er geen opdeling in soorten kan worden gemaakt. Dit betekent dat onder de overige waarschuwingen vaak ook waarschuwingen vallen vanwege het schenden van de inlichtingenplicht, het niet voldoen aan de eis tot het leveren van een tegenprestatie, het niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting en tekortschietend besef van verantwoordelijkheid.

Aanvullend heeft een aantal gemeenten gebruik gemaakt van de ruimte om een opmerking te maken bij de enquête. Deze zijn verdeeld in vier groepen:

1. Gemeenten die geen waarschuwingen hebben opgegeven.
   Bij een aantal gemeenten was het niet mogelijk om een aantal waarschuwingen op te geven, omdat zij die niet (overzichtelijk) registreren in hun systeem of dat de aantallen onvolledig zijn. Een gemeente formuleerde dit als volgt: 
   “Deze gegevens worden niet op een gestructureerde manier geregistreerd, waardoor het niet mogelijk is betrouwbare cijfers aan te leveren”. 
   Een andere gemeente gaf de volgende verklaring:
   “Aantal waarschuwingen waarschijnlijk nihil, maar moeilijk te achterhalen uit administratie, vandaar vakje leeg gelaten”.
2. Gemeenten die nul waarschuwingen hebben opgegeven.
   Een aantal gemeenten geven aan in 2022 géén waarschuwingen te hebben opgelegd. Daarnaast geeft een berichtgever van meerdere gemeenten aan nul waarschuwingen te hebben opgelegd en te werken met maatregelen en boetes. Dit formuleerde de gemeente als volgt: “Er zijn in 2022 wel maatregelen en boetes opgelegd voor schending inlichtingenplicht en het niet nakomen van de arbeidsplicht”.
3. Gemeenten die naar eigen zeggen weinig waarschuwingen hebben opgegeven.
   Bij een aantal andere gemeenten zijn de aantallen onvolledig, omdat niet altijd juist wordt geregistreerd. Meerdere gemeenten geven daarnaast zelden een waarschuwing omdat dat niet aan de orde is in hun uitvoeringspraktijk. Indien daartoe aanleiding bestaat, wordt de belanghebbende opgeroepen voor een gesprek waarin uitleg wordt gegeven over alle verplichtingen, zonder dat dat financiële gevolgen heeft. Een gemeente formuleerde dit als volgt:
   “Wij hebben onze werkwijze vanaf 2021 aangepast op de manier dat we een driegesprek houden (werk/inkomen en klant) om gedrag te bespreken en klant op die manier de juiste draai te laten maken. Wij constateren dat dit veel effectiever is dan een schriftelijke waarschuwing. Aantal bedoelde gesprekken ongeveer 210 op jaarbasis. We registreren dit niet als waarschuwing”.
4. Gemeenten die niet naar (alle) soorten waarschuwingen konden uitsplitsen.
   Meermaals werd aangegeven dat waarschuwingen uitsluitend worden toegepast bij schending van de inlichtingenplicht. Een aantal gemeenten geven aan dat de overige categorieën vallen onder een maatregel. Daarnaast wordt in sommige andere gevallen het soort waarschuwing niet geregistreerd, waardoor er alleen totaalaantallen gegeven kunnen worden.

Om zicht te krijgen op het aantal waarschuwingen dat gemeenten in 2022 hebben gegeven in het kader van de Fraudewet en de Participatiewet, is een enquête verstuurd naar alle Nederlandse gemeenten. Van de 344 gemeenten hebben er 269 gerespondeerd (78 procent). Er zijn 35 gemeenten die wel gerespondeerd hebben, maar aangaven geen waarschuwingen te registreren. Dit aantal is hoger dan in 2021, toen ging het om 20 gemeenten die aan hebben gegeven geen waarschuwingen te registreren. Deze gemeenten zijn behandeld als non-respons, omdat het aantal waarschuwingen geschat moest worden. De respons was representatief met betrekking tot het inwonertal van gemeenten (gemeentegrootte) en het aantal ingestroomde fraudevorderingen volgens de BDFS.

Voor de ophoging van het aantal waarschuwingen vanwege non-respons is gebruik gemaakt van de imputatiemethode Random Hot Deck Imputation (predictive mean matching). Hierbij is voor de niet-responderende gemeenten een donorgemeente gezocht die lijkt op de gemeente qua inwoneraantal en het aantal ingestroomde fraudevorderingen.

In 2022 zijn ongeveer 5,7 duizend waarschuwingen gegeven door gemeenten in het kader van de Fraudewet en de Participatiewet. Dit aantal is lager dan in 2021. In dat jaar kwam het geschatte totaal op 8,4 duizend uit. De daling is in lijn met ontwikkeling van het aantal nieuwe terug- en boetevorderingen vanwege het schenden van de inlichtingenplicht in de BDFS. Van 2021 op 2022 was bij beide type vorderingen een afname zichtbaar.

Net als in eerdere jaren werd in 2022 het grootste gedeelte (4,2 duizend) van de waarschuwingen gegeven voor schending van de inlichtingenplicht. Daarnaast werden kleinere aantallen waarschuwingen gegeven wegens het niet voldoen aan de arbeidsverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid, het niet voldoen aan de eis tot het leveren van een tegenprestatie en overige waarschuwingen.

Inlichtingen

Vragen over deze publicatie kunnen gestuurd worden aan het CBS onder vermelding van het referentienummer PR002319/3 BDFS-G.