Monitor Verduurzaming Industrie 2022

Het klimaatbeleid van Nederland en de EU heeft grote ambities. Allerlei programma’s, regelingen en samenwerkingsverbanden zijn opgezet om verduurzaming van de industrie te stimuleren. De effectiviteit van het klimaatbeleid hangt echter sterk af van het gedrag van individuele bedrijven. Investeren ze in nieuwe, duurzame technologieën? Worden productieprocessen opgebouwd, omgebouwd of afgebouwd? Resulteren investeringen in meer duurzame technologieën en productieprocessen in lagere emissies, minder afval, en efficiënter materiaalverbruik?

Het doel van de Monitor Verduurzaming Industrie (MVI) is het monitoren van de verduurzaming van de Nederlandse industrie. De industrie is breed gedefinieerd als de klimaattafel industrie, bestaande uit delfstoffenwinning, nijverheid, waterbedrijven en afvalbeheer en bouwnijverheid. Het doel is nadrukkelijk beperkt tot monitoring. Het gaat om het observeren van ontwikkelingen in afgebakende groepen bedrijven. Het gaat niet om het meten van de effectiviteit van beleid, om verkenningen van toekomstige ontwikkelingen of om het identificeren van causale relaties.

Verduurzaming is het proces waarin bedrijven hun bestaande productieprocessen en waardeketens duurzamer maken (ombouw), waarin nieuwe, meer duurzame bedrijvigheid wordt ontwikkeld (opbouw) en waarin oude, minder duurzame bedrijvigheid verdwijnt (afbouw). Het gaat bij verduurzaming om (1) de activiteiten die individuele bedrijven ondernemen om duurzamer te produceren en (2) doorwerkingseffecten elders in de economie.

Verduurzaming is een veelzijdig fenomeen. Bedrijven kunnen met allerlei technologische en organisatorische oplossingen hun energieverbruik verminderen en schoner maken, hun emissies en afvalproductie verlagen, andere materialen gebruiken die minder belastend zijn, de effecten van hun productie op klimaat en milieu verminderen (bijvoorbeeld door CO₂ af te vangen of te hergebruiken), enzovoorts. Verduurzaming verloopt anders in iedere markt, iedere bedrijfstak en ieder bedrijf.

Naast de directe effecten binnen een bedrijf of bedrijfstak kan verduurzaming indirect effect hebben op bedrijven elders in een waardeketen. Technologische verandering binnen een bedrijf of bedrijfstak kan invloed uitoefenen op toeleveranciers en afnemers. Via dit proces van technology push en pull kan verduurzaming zich sneller door een economie verspreiden. Ook kan de waardeketen zelf veranderen, bijvoorbeeld door de verschuiving van activiteiten naar een andere regio of een ander land. Bedrijven kunnen kiezen om niet-duurzame delen van hun waardeketen te verplaatsen naar landen met minder regelgeving en lagere kosten (het ‘weglekrisico’). Dergelijke indirecte effecten zijn reëel. Een economie is een complex netwerk van onderling gerelateerde bedrijven in binnen- en buitenland, en Nederland is een zeer open economie.

Het meten van verduurzaming in de Nederlandse industrie vereist een verscheidenheid aan informatie. Met cijfers uit reguliere statistieken kunnen de gemiddelde economische en milieuprestaties van bedrijfstakken worden beschreven. Dergelijke cijfers bieden context. Ze geven echter geen inzicht in veranderingen bij individuele bedrijven.

Microdata zijn essentieel om inzicht te krijgen in het gedrag en de economische en milieuprestaties van individuele bedrijven. De databestanden van energieverduurzamingsregelingen (zoals de SDE++) laten zien welke individuele bedrijven investeren in specifieke technologieën die voor het beleid relevant zijn (zie figuur 1). Door microdata over het gebruik van beleidsmaatregelen te koppelen aan microdata over de bedrijfseconomische kenmerken en prestaties van bedrijven wordt zichtbaar welke soorten bedrijven actief zijn en hoe het gebruik van regelingen zich verhoudt tot investeringen, omzet, energieverbruik, emissies en andere relevante variabelen. Microdata maken het bovendien mogelijk om de spreiding van activiteiten en prestaties binnen groepen bedrijven zichtbaar te maken en om regionale clusters te onderscheiden.

Figuur 1. Afspraken voor Industrie in het Klimaatakkoord

Bron: https://www.klimaatakkoord.nl/industrie.

De MVI wordt geproduceerd op basis van een data-infrastructuur waarin individuele bedrijven uit het Algemeen Bedrijven Register (ABR) worden gekoppeld aan bestanden met microdata over aspecten van economische en milieuprestaties. Waar mogelijk worden uitkomsten internationaal vergeleken. Met de MVI levert het CBS een bijdrage aan de feitenbasis van het klimaatbeleid.

Definities

In deze paragraaf worden de relevante concepten geïdentificeerd en wordt een definitie gegeven. Aan de hand van deze concepten wordt de verduurzaming van de industrie gemonitord.

Duurzaamheid

Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die tegemoetkomt aan de levensbehoeften van de huidige generatie, zonder die van de toekomstige generaties tekort te doen. Duurzaamheid is een uitkomst van duurzame ontwikkeling. Het is bovendien geen absolute uitkomst (wel of niet duurzaam) maar een graduele (meer of minder duurzaam).

De mate van duurzaamheid wordt in iedere context anders gedefinieerd. Voor de industrie zijn relevante uitkomsten van duurzame ontwikkeling bijvoorbeeld:

• lagere broeikasgasemissies per eenheid output of toegevoegde waarde;
• lagere schadelijke emissies (zoals stikstof, fosfaat, fijnstof) per eenheid output of toegevoegde waarde;
• veranderingen in het niveau en de samenstelling van het verbruik van grondstoffen en andere materialen;
• veranderingen in het niveau en de samenstelling van het verbruik van energie;
• lagere afvalproductie en groter hergebruik van materialen;
• groter aandeel van duurzame producten in de totale verkopen.

Verduurzaming

Verduurzaming is het proces waarmee de industrie duurzamer wordt. Het gaat hier concreet om de inspanningen die bedrijven verrichten om bestaande productieprocessen en waardeketens duurzamer te maken (ombouw) en om de opkomst van nieuwe, meer duurzame bedrijvigheid (opbouw) en het verdwijnen van oude, minder duurzame bedrijvigheid (afbouw).

Het gaat bij verduurzaming om twee aspecten. Het gaat allereerst om de activiteiten die individuele bedrijven ondernemen om duurzamer te produceren. Ten tweede gaat het om doorwerkingseffecten elders in de economie.

Individuele bedrijven

Verduurzamen zal doorgaans gepaard gaan met investeringen. Bij investeringen in verduurzaming kan allereerst worden gedacht aan de aankoop van (materiële en immateriële) kapitaalgoederen horend bij nieuwe technologieën. Investeringen in technologie kunnen betrekking hebben op de toepassing van nieuwe technieken in bestaande productieprocessen en op de introductie van geheel nieuwe productieprocessen.

Een tweede aspect van de inspanning van bedrijven betreft veranderingen in de samenstelling van inputs en outputs. Deze veranderingen kunnen betrekking hebben op verschuivingen in de inputmix van grondstoffen en brandstoffen, zoals het gebruik van hernieuwbare energie, productie op basis van materialen met een lagere milieuvoetafdruk, en hergebruik van reststoffen en afval. En het kan gaan om verschuivingen in de samenstelling van de output in de richting van nieuwe, duurzame producten. Denk bijvoorbeeld aan bedrijven die zich terugtrekken uit minder duurzame marktsegmenten (zoals benzine-auto’s) om zich sterker te richten op meer duurzame segmenten (zoals elektrische auto’s).

Bij veranderingen op het gebied van grondstoffen en andere materialen gaat het ook om de verschillende manieren waarop bedrijven circulair kunnen worden. De onderstaande figuur toont de negen strategieën op de R-ladder. Hoe hoger op de R-ladder, des te duurzamer is een bedrijf (of bedrijfstak).

Figuur 2.1 De R-ladder van de circulaire economie

In bredere zin gaat het bij verduurzaming om alle ‘resources’  die bedrijven inzetten om competitief te blijven en de mate waarin ze zich kunnen aanpassen aan technologische verandering. Bedrijven concurreren op basis van een veelheid aan ‘resources’, zoals merknamen, eigen technologische kennis, werknemers met speciale vaardigheden, handelscontacten, gespecialiseerde machinerie, interne processen, intellectueel eigendom¹⁾. Er is een voortdurend streven om bestaande resources te behouden en nieuwe (bij voorkeur schaarse) resources te ontwikkelen²⁾. De mate waarin bedrijven hun competitieve positie kunnen behouden hangt af van de mate waarin ze in staat zijn hun interne en externe competenties (zoals gespecialiseerde apparatuur, kennis, technische ervaring, interne organisatie van mensen rond resources) zo te ontwikkelen dat ze zich kunnen aanpassen aan veranderingen in hun omgeving en zich blijven onderscheiden van hun concurrenten³⁾.

Bedrijven die investeren in nieuwe technologieën hebben doorgaans ook nieuwe kennis nodig. Nieuwe kennis komt voort uit investeringen in kennis en innovatie (R&D), maar komt ook het bedrijf binnen in de vorm van human capital (personeel met nieuwe kennis en vaardigheden) en via innovatieve toeleveranciers. Een relevant concept hierbij is absorptive capacity⁴⁾.

Het is voor bedrijven niet eenvoudig om, van de ene op de andere dag, over te stappen op een nieuwe technologie. Iedere technologie vereist specifieke ‘resources’, die schaars en kostbaar kunnen zijn. Nieuwe technologie gaat gepaard met kosten (‘switching costs’) en het kan voor bedrijven moeilijk of onmogelijk zijn om investeringen in bestaande ‘resources’ af te schrijven en nieuwe investeringen te doen. In dat geval is sprake van ‘path dependency’ en ‘lock-in effects’⁵⁾.

Nieuwe technologieën en ‘resources’ worden pas na verloop van tijd volledig benut. Er zit dus een vertraging tussen inspanning om te verduurzamen (zoals investeringen) en de uitkomsten in de zin van duurzaamheid. Of investeringen in verduurzaming resulteren in een hogere mate van duurzaamheid hangt af van de benutting van die investeringen binnen een bedrijf.

2.1 Doorwerkingseffecten

Veranderingen bij individuele bedrijven kunnen resulteren in veranderingen op systeemniveau: in waardeketens, bedrijfstakken, innovatiesystemen en economieën. De opbrengsten van investeringen in verduurzaming hangen ook af van de doorwerking van veranderingen binnen individuele bedrijven in waardeketens, bedrijfstakken en economieën.

Bedrijven hebben invloed op en worden beïnvloed door hun toeleveranciers en afnemers in de waardeketen. Voorbeelden zijn technologische innovaties die nieuwe kwaliteiten inputs vereisen (technology push en pull) en consumenten die nieuwe (meer duurzame) goederen en diensten vragen. Bedrijven kunnen echter ook delen van hun waardeketen verplaatsen naar landen waar regelgeving en beprijzing (zoals CO₂-heffingen) minder streng of kostbaar zijn (het ‘weglekrisico’). Figuur 2.2 laat zien hoe verschillende veranderingen bij individuele bedrijven doorwerken in waardeketens.

Figuur 2.2 Procesefficiëntie en ketenefficiëntie

Bron: RVO, MJA3/MEE Resultatenbrochure 2020.

Activiteiten waarmee een bedrijf investeert in verduurzaming hebben relevante uitkomsten binnen het bedrijf. De activiteiten van bedrijven hebben doorwerkingseffecten elders in de economie. Uiteindelijk gaat het om de manier waarop de verduurzaming van individuele bedrijven opschaalt tot en uitmondt in een transitie naar een duurzame industrie. Verduurzaming kan dus worden gezien vanuit het perspectief van transities (de transitie naar een circulaire economie, de energie- en klimaattransitie). Dit is een perspectief dat gaandeweg de ontwikkeling van de MVI verder zal worden uitgewerkt⁶⁾.

Relevante concepten

De volgende concepten zijn relevant voor het monitoren van de verduurzaming van de industrie:

• Ombouw betreft de aanpassing van bestaande productieprocessen, organisatievormen en bedrijvigheid.
• Opbouw betreft de ontwikkeling van nieuwe productieprocessen, organisatievormen en bedrijvigheid rond (nieuwe) technologieën die de industrie duurzamer maken.
• Afbouw betreft het verminderen en beëindigen van het gebruik van productieprocessen, organisatievormen en technieken.
• Weglekrisico betreft de mogelijkheden dat bedrijven delen van hun waardeketen verplaatsen naar landen (buiten de EU) waar regelgeving minder streng is en broeikasgasemissies een lagere (of geen) prijs hebben. De term wordt vooral gebruikt in het kader van regelgeving omtrent broeikasgasemissies.
• Waardeketen omvat alle bedrijven die goederen en diensten leveren aan een bedrijven (de toeleveranciers, upstream in de waardeketen) en alle bedrijven, huishoudens, en overheden die goederen en diensten van een bedrijf kopen (de afnemers, downstream in de waardeketen).
• Doorwerkingseffecten zijn de effecten die de indirecte effecten van verduurzaming in een bedrijf op andere bedrijven upstream en downstream in de waardeketen, zowel in Nederland als in het buitenland.

Economische prestaties

Het is belangrijk om zicht te houden op de mate waarin de verduurzaming van de industrie effect heeft op de economische prestaties van bedrijven. De volgende concepten zijn relevant:

• Omzet betreft de totale productiewaarde van een bedrijf of bedrijfstak.
• Werkgelegenheid en arbeidsinput betreft de hoeveel arbeid die wordt ingezet om de productie te realiseren. Er zijn verschillende concepten van arbeidsinput, namelijk het aantal werkzame personen, het aantal banen en het aantal gewerkte uren. Daarnaast is het opleidingsniveau van werkzame personen relevant: een hoger opleidingsniveau wordt gemiddeld genomen geassocieerd met een hoger niveau van arbeidsproductiviteit.
• Toegevoegde waarde is de waarde van de productie minus de waarde van ingekochte goederen en diensten. Hiermee wordt gemeten hoeveel waarde door een specifiek bedrijf of een bedrijfstak per saldo wordt toegevoegd aan de economie.
• Productiviteit betreft de verhouding tussen toegevoegde waarde en de inzet van productiemiddelen. Arbeidsproductiviteit is de hoeveelheid toegevoegde waarde per eenheid arbeidsinput. Total factor productivity (of multi-factor productivity) betreft de verhouding tussen toegevoegde waarde en alle benodigde inputs (arbeid, kapitaal, kennis, ondernemerschap).
• Efficiëntie betreft de verhouding tussen productiekosten en productiewaarde (kostenefficiency). Efficiëntie kan ook worden uitgedrukt in fysieke termen, bijvoorbeeld de hoeveelheid afval of hergebruikte materialen per eenheid productie.
• Concurrentiekracht kan op verschillende manieren worden gedefinieerd, zowel op het niveau van een enkel bedrijf en op het niveau van bedrijfstakken en economieën. Een gangbare maatstaf is het marktaandeel van een bedrijf of bedrijfstak in specifieke markten. Een andere maatstaf betreft het niveau van de productiekosten per eenheid product.

Benamingen voor groepen en regio’s

In de beleidsstukken en discussies komen verschillende namen voor die verwijzen naar groepen bedrijven. Die groepen bestaan soms uit bedrijven met gelijke kenmerken (zoals een bedrijfstak), met een zelfde locatie (bijvoorbeeld op een bedrijvenpark) of in dezelfde samenwerkingsverbanden (zoals een koploperprogramma). Het is nuttig om hier te omschrijven wat de verschillende benamingen betekenen en welke specifieke groepen en regio’s hieronder vallen. Dat voorkomt verwarring.

• Een bedrijfstak is een groep van bedrijven met dezelfde hoofdactiviteit. Het CBS hanteert voor de indeling van bedrijven naar hoofdactiviteit de zogenoemde Standaard Bedrijfsindeling (SBI).
• Een cluster is een groep bedrijven met een gemeenschappelijke identiteit. Sommige clusters zijn regionaal (bijvoorbeeld, alle bedrijven in de IJmond of in een science park). Andere clusters zijn beleidsmatig bepaald (zoals de Klimaattafels of de topsectoren).
• Regio’s worden onderscheiden op verschillende niveaus: van provincies en COROP-gebieden tot gemeenten en postcodegebieden.

Daarnaast worden groepen bedrijven onderscheiden op basis van (dichotome) kenmerken. Voorbeelden zijn bedrijven die gebruik maken van regelingen en bedrijven die geen gebruik maken; bedrijven in het ETS en bedrijven die niet in het ETS zitten; en grote bedrijven versus mkb.

Afbakening

Bij afbakening gaat het om het vaststellen van de grenzen van wat de MVI wel en niet meet. Voor de MVI zijn de relevante grenzen die moeten worden afgebakend:

1. het referentiejaar (het ‘nulpunt’ van de meting);
2. de industrie;
3. technologieën in brede zin; en
4. regio’s, clusters en samenwerkingsprogramma’s.

De indeling van bedrijfstakken, clusters en regio’s moet robuust zijn. Over een aantal jaren, als het beleid veranderd is, moet de afbakening nog bruikbaar zijn.

Referentiejaar

Het referentiejaar voor het Klimaatakkoord is 2019. Dit is een logisch jaar voor de nulmeting van de MVI.

Industrie

In nauw overleg met het ministerie van Economische Zaken en Klimaat is de klimaatsector industrie gedefinieerd als alle bedrijfstakken in de winning van delfstoffen (sbi 06, 08 en 09), de nijverheid (sbi 10 t/m sbi 33), waterbedrijven en afvalbeheer (sbi 36 t/m 39) en bouwnijverheid (sbi 41, 42 en 43).

Technologieën

Om welke technologieën en processen gaat het bij verduurzaming? Wat zijn de relevante verwachte duurzaamheidseffecten?

Specifieke technieken of technologievelden die worden gezien als duurzamer zijn:

• Zuiniger produceren (digitaliseren, efficiënter produceren)
• CO₂ als grondstof (voor bijv. kerosine voor vliegtuigen)
• Geothermie (overstappen op aardwarmte)
• Circulaire productie (afval wordt grondstof, CO₂ en biomassa voor nieuwe producten)
• Restwarmte (warmte uit de industrie om huizen en gebouwen te verwarmen)
• Groene waterstof (grondstof voor industrie, brandstof voor industrie, buffer voor stroom, onderzoek)
• Elektrificatie (overstappen van fossiele brandstof naar windenergie, windenergie omzetten in groene waterstof)
• Opslag (de industrie gaat CO₂ afvangen en bewaren in lege gasvelden onder de Noordzee)
• Samenwerkende industriële clusters (fabrieken gaan samenwerken, de een zijn afval is de ander zijn grondstof)
• Onderzoek en kennisontwikkeling (energie besparende onderzoeken, start met pilots, CO₂ + duurzame stroom = brandstof voor vliegtuigen)
• Hergebruik van restgassen (afval voor de een is input voor de ander)
• Filters ter voorkoming van schadelijke lozing en uitstoot

Vanuit een bredere definitie van technologie moet ook worden gekeken naar:

• Verschuivingen in de inputmix: welke grondstoffen, halffabricaten en energiedragers verbruiken bedrijven en zien we een verschuiving richting meer duurzame inputs?
• Verschuivingen in de productmix: welke goederen en diensten (eindproducten en halffabricaten) produceren bedrijven en zien we een verschuiving richting meer duurzame producten en diensten?

De bovenstaande lijst van technologieën is beleidsspecifiek en tijdsspecifiek. Voor consistentie over de tijd is een classificatie nodig vanuit objectieve kenmerken. De ontwikkeling van deze classificatie is een uitdaging voor de verdere ontwikkeling van de MVI.

Deze classificatie moet aansluiten op de technologische categorieën die RVO voor iedere regeling hanteert. Bijvoorbeeld, in de WBSO worden aanvragen ingedeeld in 18 FOS-technologiegebieden. In de SDE++ is onderscheid gemaakt naar type hernieuwbare energie. Andere monitors onderscheiden technologiegebieden op basis van de International Patent Classification (IPC) en wetenschapsgebieden uit publicatiedatabases⁷⁾.

Regio’s, clusters en samenwerkingsprogramma’s

In het beleid worden bedrijven ingedeeld in regionale clusters en klimaattafels. Voor de definitie van regionale en andere clusters worden bestaande indelingen overgenomen. RVO heeft een indeling gemaakt van klimaattafels (op basis van SBI-codes) en van de zes grote industriële (energie-intensieve) clusters (op basis van postcodegebieden):

• Noord-Nederland
• Noordzeekanaalgebied
• Rotterdam-Moerdijk
• Zeeland-West Brabant
• Chemelot/Limburg
• overige industrie (“cluster 6”)

Door deze indeling te gebruiken weten we zeker dat de cijfers die in de MVI worden gepubliceerd betrekking hebben op dezelfde groepen bedrijven.

In dit hoofdstuk wordt het beleidskader beschreven en wordt vervolgens op basis van de beleidstheorie en de geformuleerde doelen een eerste selectie van kernindicatoren gemaakt.

3.1 Beleidskader

Verduurzaming van de industrie met strategisch en groen industriebeleid is een belangrijke pijler onder het klimaatbeleid en bedrijvenbeleid in Nederland. Het tegengaan van klimaatverandering als gevolg van de door mensen veroorzaakte uitstoot van broeikasgassen is één van de belangrijkste wereldwijde uitdagingen van deze tijd. Daarom zet het Coalitieakkoord in op ambitieuze klimaatplannen om Nederland koploper in Europa te maken bij het tegengaan van de opwarming van de aarde. Het doel is om in 2030 een broeikasgasreductie te hebben gerealiseerd van tenminste 55 procent t.o.v. 1990 en om in 2050 helemaal klimaatneutraal te zijn. Dit is een aanscherping van de ambities van het Klimaatakkoord uit 2019, waar tussen overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties harde afspraken zijn gemaakt om de uitstoot van broeikasgassen sterk te verminderen.

De industrie is verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van de broeikasgasemissies in Nederland. De Industrie is een van de vijf Klimaattafels in het Klimaatakkoord waar harde afspraken zijn gemaakt m.b.t. het reduceren van de broeikasuitstoot in 2030 en 2050. Verduurzaming van de industrie staat centraal bij de Klimaattafel Industrie in het Klimaatakkoord. Er is voor de industrie afgesproken om te komen tot een reductie van de uitstoot van broeikasgassen van 14,3 Mton per jaar in 2030. De ambities van het kabinet gaan verder. In de uitwerking van de grotere ambities van het Coalitieakkoord is het doel voor de industrie verder verhoogd. Daarbij zet het Coalitieakkoord in op transitie naar een groene industrie die draait op schone energie en op biogrondstoffen en die circulaire producten maakt.

Voor het klimaatbeleid zijn allerlei programma’s, regelingen en samenwerkingsverbanden opgezet om verduurzaming van de industrie te stimuleren. De zes industriële clusters in Nederland zijn aan de slag gegaan om de verduurzamingsplannen concreet te maken en duurzame energiebehoeften te definiëren in de koploperprogramma’s en de Cluster Energie Strategieën.

De effectiviteit van het klimaatbeleid hangt echter sterk af van het gedrag van individuele bedrijven. Investeren ze in nieuwe, duurzame technologieën? Worden productieprocessen opgebouwd, omgebouwd of afgebouwd? Resulteren investeringen in meer duurzame technologieën en productieprocessen in lagere emissies, minder afval, en efficiënter materiaalverbruik?

Beleidstheorie en monitoring

In deze paragraaf wordt een eerste uitwerking gegeven van de concrete indicatoren die in de MVI kunnen worden gepresenteerd. Wat zijn de relevante indicatoren om de doelen van het klimaatbeleid ten aanzien van de industrie te monitoren? De uitwerking is gedaan op basis van de afspraken voor de klimaattafel industrie in het Klimaatakkoord (https://www.klimaatakkoord.nl/industrie). Daarnaast heeft het ministerie van Economische Zaken en Klimaat documenten aangeleverd.

Voor het hoofddoel en de algemene doelen van het klimaatbeleid tot 2030 en 2050 zijn kernindicatoren nodig die de voortgang op hoofdlijnen monitoren. Dit betreft kernindicatoren die vooraleerst worden gemeten op het niveau van de hele industrie met een uitsplitsing naar bedrijfstak op SBI 2-digit niveau. Hierbij is op dit moment nog de vraag of, en op welke manier, doelen met betrekking tot de circulaire economie worden meegenomen. In deze indicatoren kan worden voorzien vanuit de bestaande Milieurekeningen en CE-monitoring, met internationale vergelijking vanuit de bijbehorende Eurostat-databases.

Hoofddoel

“In 2030 moet de industrie al flink minder CO₂ uitstoten. Dat is een tussenstap op weg naar volledige duurzaamheid. Veel van de nieuwe manieren van produceren staan nog in de kinderschoenen en zijn nog te duur. Bedrijven investeren zelf in deze vernieuwing. Er is ook subsidie om de ontwikkeling op gang te krijgen. Op die manier kan de industrie uitgroeien tot de meest CO₂-efficiënte industrie in Europa, en wel op een manier die de internationale concurrentiepositie niet in gevaar brengt.”

“In 2050 is de industrie circulair en stoot vrijwel geen broeikasgas meer uit. De fabrieken draaien dan op duurzame elektriciteit uit zon en wind of energie uit aardwarmte, waterstof en biogas. De grondstoffen komen uit biomassa, reststromen en -gassen. De restwarmte gebruikt de industrie zelf of levert die aan de tuinbouw of gebouwen en woningen. De industrie is dan naast gebruiker van energie ook producent en buffer van energie.”

Kernindicatoren voor het hoofddoel:

• totale CO₂-emissies (“flink minder CO₂ uitstoten”, “stoot vrijwel geen broeikasgas meer uit”);
• CO₂-emissies per eenheid output (“de meest CO₂-efficiënte industrie in Europa”);
• energieverbruik naar brandstof, energiemix (“duurzame elektriciteit”);
• productie (en opslag) van energie voor eigen verbruik (“producent en buffer van energie”);
• productiviteit en productiekosten (“internationale concurrentiepositie”).

Kernindicatoren voor een circulaire economie (“industrie circulair”, “grondstoffen komen uit biomassa, reststromen en -gassen”) zijn voor een deel nog in ontwikkeling⁸⁾. Kernindicatoren voor de doelen van een circulaire industrie hebben betrekking op:

• afval;
• materiaalgebruik en -hergebruik;
• milieuvervuiling;
• leveringszekerheid (het beschikbaar houden van materialen die kritiek zijn voor Nederlandse industriële processen).

Algemene doelen

“In 2030 worden in Nederland 50 procent minder primaire grondstoffen verbruikt en zijn de broeikasgasemissies van productieprocessen en de afvalsector verminderd tot circa 36 Mton CO₂-equivalent. Verduurzaming van het industriële warmtesysteem tot 300 ºC is bereikt, elektrificatie en CO/CO₂ hergebruik geeffectueerd, CCS wordt kosteneffectief ingezet, duurzame waterstofproductie is op weg naar implementatie en biogrondstoffen worden gezien als de standaard.”

“In 2050 zijn grondstoffen, producten en processen in de industrie netto klimaatneutraal en voor tenminste 80 procent circulair.”

Kernindicatoren voor de algemene doelen:

• totale broeikasgasemissies (“broeikasgasemissies van productieprocessen en de afvalsector verminderd”, “stoot vrijwel geen broeikasgas meer uit”);
• CO₂-emissies per eenheid output (“de meest CO₂-efficiënte industrie in Europa”);
• energieverbruik, energiemix (“duurzame elektriciteit”);
• verbruik primaire grondstoffen (“50 procent minder primaire grondstoffen verbruikt ”);
• CE-indicatoren, zoals grondstoffengebruik, afvalproductie, grondstofefficiency, (her)gebruik van specifieke materialen, invoer van materialen (zoals metalen, niet-metalen mineralen, biomassa) (“tenminste 80 procent circulair”).

Specifieke doelen

De kernindicatoren voor het hoofddoel en de algemene doelen monitoren niet of gewenste veranderingen optreden, waar deze veranderingen optreden (in welke regio’s, clusters, of technologieën) en hoe de veranderingen zijn gerelateerd aan specifieke beleidsinstrumenten (zoals regelingen en subsidies voor bedrijven). Ze laten evenmin zien wat de status is van randvoorwaarden en knelpunten voor specifieke doelen. Hiervoor zijn data nodig voor groepen bedrijven waarvoor met microdata indicatoren worden samengesteld. Dit is waarvoor de MVI is bedoeld.

De voornaamste vragen over de verduurzaming van de industrie gaan over veranderingen binnen groepen bedrijven. Voor het monitoren van veranderingen binnen bedrijven zijn data nodig over individuele bedrijven. Hierbij gaat het om de vraag of verandermechanismen werken, of knelpunten verdwijnen, of de bijbehorende specifieke doelen gerealiseerd worden en of veranderingen een relatie hebben met het beleid. Vinden veranderingen plaats, worden knelpunten minder en worden specifieke doelen gerealiseerd? En waar vinden deze veranderingen plaats (in welke regio’s en clusters, bij welke soorten bedrijven) en waar niet?

In het beleid wordt uitgegaan van twee verandermechanismen. Eén mechanisme gaat uit van de dynamiek van regionale clusters. Het andere mechanisme draait om thematische innovatie. Figuur 3.1 laat zien hoe deze verandermechanismen worden geacht te werken.

Figuur 3.1 Twee verandermechanismen aan het werk

Voor de specifieke doelen is het nodig om bepaalde technologieën te herkennen. Het gaat daarbij om precies te zijn om het identificeren van individuele bedrijven die deze technologieën gebruiken en/of ontwikkelen. Maken bedrijven gebruik van bepaalde beleidsinstrumenten en waarvoor gebruiken ze die instrumenten? Het doel is wellicht niet zozeer het vinden van alle bedrijven die deze technologieën gebruiken en/of ontwikkelen, maar het samenstellen van een representatieve steekproef van bedrijven.

Regionale industriële clusteraanpak

Monitoring van de regionale industriële clusteraanpak heeft hoofdzakelijk betrekking op:

1. Inventarisatie activiteiten en randvoorwaarden (knelpunten) plus actoren/trekkers en budgetten
2. Investeringen in emissie-arme / circulaire installaties

Naast het onderscheid naar bedrijfstak (SBI 2-digit), bedrijfsgrootte en bedrijfsleeftijd zijn relevante uitsplitsingen:

• regio (zoals COROP-gebied)
• cluster (koploperprogramma, klimaattafel)

Thematische innovatiesporen

Monitoring van de thematische innovatiesporen heeft hoofdzakelijk betrekking op:

1. Onderzoek en innovatie (PPS)
2. Demo’s en pilotfabrieken
3. Opschalingsprojecten met steeds lagere kosten technische reductie-opties
4. Investeringen in emissie-arme / circulaire installaties

Naast het onderscheid naar bedrijfstak (SBI 2-digit), bedrijfsgrootte en bedrijfsleeftijd zijn relevante uitsplitsingen tussen:

• innovatief of niet/minder innovatief;
• heeft gebruik gemaakt van specifieke regelingen en subsidies of heeft dat niet;
• ETS-bedrijf of niet; en
• circulair bedrijf of niet.

Op basis van de beleidstheorie en in nauw overleg met het ministerie van EZK zijn 15 kernindicatoren (kpi’s) geselecteerd. Deze kernindicatoren zijn in feite thematische groepen van (mogelijke) indicatoren. In iedere groep gaat het om een bepaald thema, zoals de circulaire economie, investeringen of emissies.

In de MVI gaat het om het observeren van ontwikkelingen die duiden op verduurzaming van de industrie. Iedere kernindicator betreft een aspect van verduurzaming. Gaan bedrijven andere materialen gebruiken en minder afval produceren (circulaire economie)? Stoten ze minder CO₂ uit (emissies) en gebruiken ze meer hernieuwbare energie (energieverbruik)?

Voor iedere kernindicator worden een of twee primaire indicatoren gekozen die de basis vormen van de monitoring. Daarnaast zijn er verschillende secundaire indicatoren die aanvullende informatie geven. Die aanvullende informatie komt vooral van pas wanneer we informatie over verschillende aspecten van verduurzaming combineren.

Algemene indicatoren

De volgende thema’s en indicatoren zijn geselecteerd. In een aantal gevallen zijn de indicatoren wel genoemd maar niet te maken. Dit zijn witte vlekken in de selectie. Andere indicatoren kunnen het beste worden gemaakt door RVO.

kpi 1. Circulaire economie

Data voor de circulaire economie zijn voor een groot deel een witte vlek. Er is een gebrek aan microdata en aan indicatoren per bedrijfstak. Tegelijkertijd is de vraag naar statistische informatie groot en divers. Indicatoren die zijn voorgesteld zijn, onder andere:

• Grondstofefficiency
• (Her)gebruik van primaire (abiotische) grondstoffen versus secundaire en hernieuwbare grondstoffen
• Productie van bedrijfsafval naar bedrijfstak en verwerkingsmethode
• Betalingen voor afvoer en verwerking van afval

In de MVI 2022 is voor nu alleen per bedrijfstak de hoeveelheid bedrijfsafval opgenomen en het aandeel daarvan dat een nuttige toepassing als bestemming krijgt.

kpi 2. Toegevoegde waarde en werkgelegenheid

• Arbeidsproductiviteit (toegevoegde waarde in constante prijzen per gewerkt uur) in euro’s

kpi 3. Emissie-intensiteit

• CO₂-emissies per eenheid toegevoegde waarde (ton per euro)

Een beperking is dat er geen cijfers gepubliceerd worden met hoeveelheid broeikasgasemissies per bedrijfstak volgens IPCC voorschriften. De emissie-intensiteit per bedrijfstak zijn afkomstig uit de Milieurekeningen (emissies naar lucht) en zijn berekend volgens de definities van de nationale rekeningen. De cijfers wijken af van de emissie-cijfers volgens de IPCC voorschriften, die leidend zijn voor de beleidsdoelstellingen. In het vervolg van de MVI wordt onderzocht of het mogelijk is om vanuit de IPCC emissiecijfers tot consistente informatie te komen op bedrijfstakniveau.

kpi 4. Energieverbruik - Energie-intensiteit

• Totaal energieverbruik per eenheid toegevoegde waarde (joule per euro)

Voor de energie-intensiteit per bedrijfstak is een indicator ontwikkeld op basis van de Milieurekeningen (Energierekeningen). Dit rekenkader publiceert consistente cijfers op bedrijfstakniveau maar sluit op macroniveau niet aan op de beleidsdoelstellingen van het Klimaatakkoord, die uitgaat van de cijfers uit de Energiebalans. In het vervolg van de MVI wordt onderzocht of het mogelijk is om op basis van de Energiebalans tot consistente informatie te komen op bedrijfstakniveau.

kpi 4. Energieverbruik - Energie-mix

• Aandeel van fossiele brandstoffen in totaal energieverbruik (%)
• Aandeel van hernieuwbare energie in totaal energieverbruik (%)
• Kosten van energieverbruik (per soort brandstof) als percentage van totale productiekosten (%)

kpi 5. Emissierechten

• Inkopen van CO₂-emissierechten en netto omzet uit verkopen van CO₂-emissierechten
• CO₂-emissies onder het ETS en gratis toewijzing (ton CO₂)
• CO₂-prijs emissiehandel (euro per ton; termijncontracten)

Opbouw innovatieve bedrijven / omvang en kwaliteit kennisecosysteem

kpi 6. Deelname aan projecten

Deelname aan regelingen wordt door RVO gemeten. Wanneer de RVO-databases zijn gekoppeld aan het ABR, kan de deelname worden onderscheiden naar bedrijfstak, grootte, regionaal cluster en andere bedrijfskenmerken. Daarbij kan ook onderscheid worden gemaakt tussen technologiegebieden in de RVO-regelingen.

• Aantal bedrijven per technologiegebied (aantallen)
• Aantal bedrijven naar kenmerk en regionaal cluster

Deze indicator wordt gemaakt door RVO aan de hand van gegevens over energieverduurzamingsregelingen van RVO, zoals SDE++, EIA, ISDE en MIA/VAMIL. Er is een koppeling gemaakt van de participanten aan RVO-regelingen aan het ABR. In het vervolg van de MVI zullen secundaire indicatoren worden ontwikkeld met kenmerken van bedrijven die participeren in de energieverduurzamingsregelingen (bedrijfstak, bedrijfsgrootte, regionaal cluster en bedrijfsleeftijd. Het CBS zal samen met RVO werken aan een classificatie van relevante technologiegebieden die in de statistieken kunnen worden uitgesplitst.

kpi 7. Samenstelling deelnemers innovatieprojecten

Deze indicator is een verbijzondering van kpi 6. Mogelijk statistieken zijn:

• Aantal bedrijven naar kenmerk (bedrijfstak, grootteklasse, leeftijd en zeggenschap)
• Aantal bedrijven per regionaal cluster (eventueel naar kenmerk).
• Een combinatie van deelname aan regelingen met indicatoren als emissie-intensiteit, investeringen en productiviteit.

Deze indicator wordt in de volgende fase van de MVI als nieuwe indicator toegevoegd. Bij innovatie gaat het specifiek om de activiteiten (zoals R&D-investeringen) van bedrijven in het ontwikkelen van nieuwe kennis in technologiegebieden. Dit wordt uitgebreid met innovatieregelingen waar (sub)programma’s onder vallen die gericht zijn op verduurzaming van de industrie, zoals DEI+, TSE en MOOI.

kpi 8. Startups en spin-offs

De uitdaging in het maken van indicatoren voor startups en spin-offs is het identificeren van bedrijven op basis van kenmerken. Het CBS heeft eenmalig een maatwerktabel over scale-ups gepubliceerd. Daarin zijn scale-ups gedefinieerd als bedrijven met in jaar T-3 minimaal 10 VTE en in de drie daaropvolgende jaren gemiddeld 20 procent werkgelegenheidsgroei per jaar of meer en opgericht vóór het jaar T-3. Een andere mogelijkheid is om gebruik te maken van de databases van Techleap.nl, een door het ministerie van EZK gefinancierde stichting gericht op het versterken van het startup-ecosysteem.

• Aantal startups per bedrijfstak en grootteklasse
• Startups per technologiegebied (combinatie kpi 6)
• Energieverbruik en emissies van startups per technologiegebied (combinatie kpi 6 en kpi 4)

kpi 9. Nieuwe, duurzame producten en processen

Deze indicator is niet eenvoudig te maken en vooralsnog een witte vlek. Er is veel vraag naar statistieken over duurzame producten. Het is echter moeilijk, zo niet onmogelijk, om duurzame producten te onderscheiden van niet-duurzame producten. Allereerst is duurzaamheid geen absoluut maar een relatief of gradueel verschijnsel. Ten tweede is de mate van duurzaamheid van productgroepen (zoals in de PRODCOM) niet bekend. Hiervoor moet worden gekeken naar de relevante kenmerken van de producenten.

kpi 10. Patentaanvragen

Patentaanvragen worden door RVO (Octrooicentrum) gemeten.

Ombouwbedrijven in regioclusters

kpi 11. Weglekrisico

Indicatoren voor het weglekrisico (indirecte effecten van het verduurzamingsbeleid) worden in een latere fase gemeten. In het kader van het weglekrisico is onder andere gesproken over knelpunten en over een internationale vergelijking van productiekosten en milieukosten per bedrijfstak of productgroep.

kpi 12. Investeringen in machines, apparaten en dergelijke

kpi 13. Investeringen in gebouwen en grond

Voor kpi 12 en kpi 13 is een indicator opgenomen over milieu-investeringen van bedrijven, totaal en specifiek voor klimaat en energie. Deze indicator is gebaseerd op de Enquête milieukosten van bedrijven (MKB) van het CBS, waar milieu-investeringen zijn gedefinieerd als investeringen met primair doel de bescherming, het herstel en de verbetering van het milieu. Daarnaast is bij RVO informatie beschikbaar over participatie van bedrijven in subsidieregelingen voor investeringen in verduurzaming. Dit levert extra informatie op over investeringen in verduurzaming, ook bij bedrijven die investeren waarbij het milieu niet het primaire doel is. In de volgende fase wordt een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd of het mogelijk is om op consistente wijze indicatoren te maken over investeringen in verduurzaming door het combineren van microdata van CBS en RVO.

• Investeringen door bedrijven in gebouwen en grond, machines en apparaten, software en andere kapitaalgoederen (nieuw gekocht, tweedehands gekocht, in eigen beheer gemaakt)
• Milieu-investeringen (machines en apparaten = kpi 12; bouwkundig = kpi 13) in afvalbesparende maatregelen, energiebesparende maatregelen, hernieuwbare energie, om luchtverontreiniging te voorkomen of te beperken, in waterbesparende (de reductie van (drink)waterverbruik) maatregelen.
• Geplande milieu-investeringen.

kpi 14. Ontwikkeling productievolume en -mix van belangrijkste productgroepen basisindustrie

Dit is nog een witte vlek in de indicatorenlijst.

kpi 15. Omvang werkgelegenheid

Het totale werknemersbestand per bedrijf is bekend. Vanuit de microdata kunnen kenmerken van werknemers worden toegevoegd, zoals het opleidingsniveau. Het is de vraag of opleidingsniveau een goede benadering is voor de feitelijke vaardigheden die mensen in de loop van hun werkzame leven hebben opgedaan. Krapte op de arbeidsmarkt, vooral voor technische beroepen, is nog een witte vlek.

• Werkgelegenheid naar opleidingsniveau (hoog, gemiddeld, laag)
• Opleidingskosten van bedrijven
• Beschikbaarheid van personeel (krapte op de arbeidsmarkt, technische beroepen)

In dit hoofdstuk beschrijven we op hoofdlijnen de data die worden gebruikt om indicatoren te berekenen.

Data op macro- en mesoniveau

Voor het volgen van de hoofddoelen van het beleid worden primair bestaande data op macroniveau en mesoniveau gebruikt. Het macroniveau is dat van de hele industrie. Het mesoniveau betreft een uitsplitsing naar bedrijfstakken op sbi-2-niveau. De macro- en mesocijfers zijn consistent met de voornaamste statistische standaarden (zoals de Nationale Rekeningen en de IPCC), worden nauwgezet onderhouden en regelmatig gereviseerd, zijn internationaal vergelijkbaar en worden alom herkend.

De volgende indicatoren zijn opgenomen in de tabellenset van de Monitor Verduurzaming Industrie 2022 op macro- en mesoniveau:

• Toegevoegde waarde, aantal gewerkte uren en arbeidsproductiviteit
• Broeikasgasemissies (volgens IPCC-definities en Nationale Rekeningen) en emissie-intensiteit
• Energieverbruik en energie-intensiteit
• Aandeel hernieuwbare energie en fossiele brandstoffen in finaal energieverbruik
• Aandeel energiekosten in productiekosten
• Aantal ingeleverde emissierechten
• Milieu-investeringen
• Bedrijfsafval, totaal en aandeel met een nuttige toepassing als bestemming

Data-infrastructuur voor microdata

Voor het monitoren van de activiteiten die bedrijven ondernemen om te verduurzamen zijn allerlei microdatabestanden nodig. Macro- en meso-cijfers geven geen inzicht in veranderingen binnen bedrijven (zoals de investeringen die bedrijven doen in nieuwe technologieën). Ook is het doorgaans niet mogelijk om cijfers uit te splitsen naar bedrijfsgrootte en regionaal cluster.

Het onderliggende principe is dat meerdere dimensies van veranderingen binnen bedrijven kunnen worden gemonitord door koppelingen te maken tussen microdatabestanden die ieder een ander deel van de bedrijfsactiviteiten meten.

Ieder microdatabestand geeft inzicht in een specifiek deel van de activiteiten. Bijvoorbeeld, de Productiestatistiek (PS) geeft cijfers over omzet en productiekosten, de Investeringsenquête geeft cijfers over investeringen naar type, en voor energieverbruik en CO₂-emissies moest een maatwerktabel gemaakt worden.

Ieder microdatabestand vertegenwoordigt een bepaald deel van het totale bedrijvenbestand. Sommige variabelen zijn integraal beschikbaar (zoals omzet). De meeste bestanden zijn gevuld op basis van enquêtes onder een steekproef van bedrijven. In hoofdstuk 5 gaan we in op de methodologische uitdagingen die dit met zich meebrengt.

Figuur 5.1 geeft een overzicht van de thema’s die relevant zijn voor de MVI. Voor alle groen gekleurde thema’s zijn microdatabestanden verzameld en aan het ABR gekoppeld. De databestanden van de energieverduurzamingsregelingen zijn door RVO aan het CBS geleverd en zijn aan het ABR gekoppeld. Dit betreft de SDE++, EIA, ISDE en MIA/VAMIL.

Figuur 5.1 Beschrijving van de data-infrastructuur

5.1 RVO-databases

RVO heeft ten behoeve van de ontwikkeling en productie van de MVI microdatabestanden geleverd voor de energieverduurzamingsregelingen. Dit betreft de EIA, SDE++, ISDE en MIA/VAMIL. Het is de bedoeling dat op termijn ook microdata uit innovatieregelingen in de MVI-data-infrastructuur wordt ondergebracht (figuur 5.2).

Figuur 5.2 Regelingen per fase van innovatietraject

De afspraken over de levering van de RVO-databases is onderdeel gemaakt van de werkafspraken tussen CBS en RVO (“Procesdocument koppelingen beleidsinstrumenten B&I”, december 2019). Daarin is een structurele koppelsystematiek wordt beschreven waarmee de administratieve uitvoeringsgegevens van RVO jaarlijks worden gekoppeld aan de statistische data-infrastructuur van het CBS. Vanaf het begin is zorgvuldig afgestemd met RVO (bijvoorbeeld over het koppelen van bestanden en het classificeren van bedrijven en technologieën) en met werkzaamheden binnen het CBS die zich op hetzelfde terrein begeven. Zo zijn processen en statistieken op elkaar afgestemd en wordt dubbel werk zoveel mogelijk vermeden.

Binnen het CBS zijn de microbestanden op bedrijfsniveau aan elkaar te koppelen middels een bedrijfsidentificatienummer dat onderhouden wordt in het ABR. Het ABR houdt zich bezig met het vaststellen en registreren van de identificatie- en structuurgegevens van de bedrijven en instellingen in Nederland. Voor deze werkzaamheden gebruikt het ABR onder andere data van de Kamer van Koophandel (KVK). Op deze manier kan een koppeling worden gemaakt tussen de interne CBS-microdata en de externe bedrijfseenheden.

Om de koppeling tussen de CBS-microdata en de RVO-databases tot stand te brengen is zo een koppeling vereist. De RVO-databases zijn alle voorzien van een KVK-nummer. Dit KVK-nummer is opgegeven tijdens de aanvraag voor de desbetreffende RVO-regeling. Met behulp van het ABR kan in de meeste gevallen een koppeling met de CBS-microbestanden worden gemaakt.

Het koppelen van de bedrijfseenheden is echter geen sinecure. Eenvoudige bedrijfsstructuren zijn gemakkelijk aan de bedrijfsidentificatie te koppelen. Maar complexe bedrijfsstructuren maken het in sommige gevallen minder eenduidig welke bedrijfsidentificatie gekozen dient te worden.

Er is een beslisboom opgesteld om per jaar op een gestandaardiseerde manier tot de juiste koppeling te komen. Om zoveel mogelijk aan te sluiten bij reeds bestaande CBS-methodes voor het koppelen van bedrijven is er voor de MVI gekozen om gebruik te maken van de methode van het CBS Centrum voor Beleidsstatistiek. Zo worden alle RVO-regelingen die het CBS gebruikt volgens dezelfde systematiek gekoppeld.

De beslisboom bepaalt voor zowel de eenvoudige als voor de complexe bedrijfsstructuren welke koppeling het beste gebruikt kan worden. Zo worden bedrijven met een SBI in de onderstaande lijst uitgesloten indien meer dan één koppeling beschikbaar is:

• SBI '64' Financiële instellingen (geen verzekeringen en pensioenfondsen
• SBI '65' Verzekeringen en pensioenfondsen (geen verplichte sociale verzekeringen)
• SBI '68' Verhuur van en handel in onroerend goed
• SBI '69' Rechtskundige dienstverlening, accountancy, belastingadvisering en administratie
• SBI '70' Holdings (geen financiële), concerndiensten binnen eigen concern en managementadvisering
• SBI '82' Overige zakelijke dienstverlening

Indien na deze selectie nog altijd meerdere koppelingen beschikbaar zijn per uniek KVK-nummer, zal met behulp van de microbestanden een score per bedrijfsidentificatie worden berekend om zo tot de beste koppeling te komen. Aan ieder microbestand is een weging toegekend al naar gelang het belang van de microdata voor de MVI. Deze weging wordt toegekend indien het interne bedrijfsidentificatienummer beschikbaar is in het microbestand. Uiteindelijk worden de scores opgeteld en wordt de koppeling met de hoogste score gekozen.

De beslisboom is universeel te gebruiken voor iedere lijst met KVK-nummers. Nieuwe regelingen kunnen eenvoudig door de beslisboom worden gehaald. De beslisboom corrigeert automatisch voor ontbrekende voorloopnullen indien die aanwezig zijn in de lijst. Uitdagingen doen zich voornamelijk voor wanneer in de lijst foutieve KVK-nummers voorkomen. Wanneer een KVK-nummer niet voorkomt in het ABR kan dat bedrijf niet automatisch worden gekoppeld. In dit soort gevallen valt er nog een koppeling te maken op basis van postcode, huisnummer en plaats. Dit is echter handwerk en geen onderdeel van de beslisboom.

Het combineren van verschillende databestanden met microdata levert nieuwe methodologische uitdagingen op. Deze uitdagingen hebben te maken met vier aspecten van kwaliteit⁹⁾:

1. Nauwkeurigheid
2. Vergelijkbaarheid
3. Consistentie
4. Vertrouwelijkheid

Statistieken

Met microdata worden voor de kernindicatoren cijfers geproduceerd die zijn uitgesplitst naar regionale clusters, bedrijfsgrootte en bedrijfsleeftijd. Voor iedere groep bedrijven wordt het gemiddelde getoond. Dit is het gemiddelde van de waargenomen bedrijven. Bij de meeste indicatoren zijn de data echter scheef verdeeld. Het gemiddelde wordt dan bepaald door een klein aantal bedrijven met zeer hoge waarden.

Daarom wordt met de microdata de spreiding van de waarden in kaart gebracht. De mediaan is het exacte midden van de verdeling: 50 procent van de bedrijven heeft een hogere waarde en 50 procent een lagere. Dit is een betere weergave voor het doorsneebedrijf in de populatie dan het gemiddelde. Daarnaast worden het eerste kwartiel (25 procent van de bedrijven) en het derde kwartiel (75 procent) getoond. Tussen en het eerste en het derde kwartiel bevinden zich 50 procent van alle waarden. Deze interkwartielafstand is een mate voor de spreiding van de data. De variatiecoëfficiënt (de standaarddeviatie gedeeld door het gemiddelde) is een meer algemene maatstaf voor de spreiding in alle microdata in een steekproef. De uitersten van de verdeling zijn niet getoond in verband met de mogelijke herleidbaarheid van deze bedrijven.

Nauwkeurigheid

Nauwkeurigheid heeft betrekking op de betrouwbaarheid van een cijfer (‘ruis’) en op eventuele structurele vertekeningen (‘bias’).

Idealiter wordt voor ieder cijfer dat wordt gepubliceerd een betrouwbaarheidsmarge berekend. Een betrouwbaarheidsmarge geeft een bereik waarbinnen de werkelijke waarde van het geschatte cijfer (de puntschatting) kan variëren. Zo kan met een bepaalde zekerheid (doorgaans 95 procent) worden gesteld dat de werkelijke waarde van een cijfer binnen het bereik van de ondermarge en de bovenmarge van de puntschatting ligt.

De aard, omvang en samenstelling van steekproeven verschilt per bron. In sommige bronnen zijn alle bedrijven meegenomen (integraal gemeten). De meeste bronnen meten echter niet integraal maar steekproefsgewijs. Sommige indicatoren kunnen worden gemaakt op basis van een enkele bron. Voor die bron is de kans bekend dat een bepaald bedrijf met bekende kenmerken (zoals grootte en sbi) in de steekproef is meegenomen (de insluitkans). De bestanden van RVO zijn een van de belangrijkste bronnen van informatie voor de MVI. De kans dat een bepaald bedrijf in de databases van RVO voorkomt is niet afhankelijk van vooraf bepaalde insluitkansen per categorie (zoals grootteklasse) of van de samenstelling (stratificatie) van de populatie, maar van de kans dat een bedrijf met een regeling bekend is en daarvan gebruik maakt.

Wanneer een indicator wordt gemaakt op basis van een combinatie van microdatabestanden, wordt het berekenen van de betrouwbaarheidsmarges van een cijfer een methodologische uitdaging. Verschillende bronnen hebben verschillende soorten steekproeven (deterministisch of non-deterministisch; gestratificeerd; integraal; enzovoorts). Voor microdatabestanden met verschillende insluitkansen van bedrijven kan een gecombineerde insluitkans worden berekend. Voor combinaties waarbij databases van RVO worden gebruikt kan dit niet, omdat de populatie in deze databases anders tot stand komt en de insluitkans onbekend is.

Structurele vertekening (‘bias’) treedt wanneer bedrijven selectief worden opgenomen in een database. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer een enquête wordt uitgezet onder bedrijven in een bepaalde bedrijfstak of met bepaalde kenmerken. De resultaten kunnen niet zonder meer worden gebruikt om uitspraken te doen over alle bedrijven in de industrie.

Indien betrouwbaarheidsmarges ontbreken, kunnen spreidingsdata worden gebruikt om de verdeling van waarden in een steekproefpopulatie te laten zien. Waar de data scheef verdeeld zijn, is de mediaan een betere weergave van indicator voor het doorsneebedrijf in de populatie dan het gemiddelde.

Vergelijkbaarheid

Vergelijkbaarheid van cijfers heeft betrekking op vergelijkingen in de tijd, tussen deelpopulaties en tussen landen en regio’s. Het principe is dat de waarde van een bepaalde indicator voor iedere deelpopulatie (zoals een klasse uit een classificatie of een regio in een land) is berekend met dezelfde definities en methoden. Classificaties spelen een belangrijke rol bij dit criterium.

De vergelijkbaarheid van cijfers neemt af wanneer de berekeningen voor verschillende deelpopulaties zijn gebaseerd op andere methoden en/of andere data. Op dit kwaliteitscriterium is de uitdaging voor de MVI hoe om te gaan met de verschillende samenstelling van steekproeven (van jaar op jaar en tussen databestanden) van individuele bedrijven.

Consistentie

Cijfers zijn consistent wanneer schattingen voldoen aan dezelfde standaarden (zoals het System of National Accounts) en dezelfde concepten vertegenwoordigen. Voorlopige cijfers moeten consistent zijn met definitieve cijfers, maandcijfers met jaarcijfers, microdata voor de omzet van een bedrijf met totaalcijfers voor de totale omzet van alle bedrijven, enzovoorts.

Plausibiliteit is een type consistentie. Cijfers voor concepten of fenomenen die onderling samenhangen, zijn plausibel wanneer ze in de verwachte richting bewegen.

In de MVI is consistentie van belang bij cijfers die conform de definities van de nationale rekeningen zijn opgesteld (zoals toegevoegde waarde), bij de internationale vergelijking van cijfers op basis van Eurostat-data, en bij het gebruik van data over broeikasgasemissies. Voor broeikasgasemissies geldt dat de doelen van het klimaatbeleid zijn gebaseerd op de cijfers die conform de definities van de IPCC zijn opgesteld. Waar het totale volume van emissies wordt gebruikt, zijn die altijd gebaseerd op de IPCC-definities. De IPCC-cijfers zijn echter niet uit te splitsen naar alle bedrijfstakken en zijn conceptueel niet consistent met de nationale rekeningen. Waar emissie-intensiteiten per bedrijfstak worden berekend (broeikasgasemissies per eenheid toegevoegde waarde), worden emissiecijfers uit de luchtemissierekeningen gebruikt. Deze cijfers zijn consistent met de nationale rekeningen en goed uit te splitsen naar de bedrijfstakken in de industrie.

Vertrouwelijkheid

Het CBS produceert statistische informatie waarin de individuele gegevens niet meer herkenbaar zijn. Het moet niet mogelijk zijn om de gegevens over een afzonderlijk bedrijf te herleiden uit de gepubliceerde cijfers.

De herleidbaarheid van cijfers in tabellen wordt automatisch bepaald met de volgende methode. Het cijfer voor een bepaalde groep bedrijven (een cel in een tabel) moet aan twee criteria voldoen. Allereerst moet de waarde bestaan uit minimaal drie (3) gevallen (bijv. bedrijven). Ten tweede, moet het niet mogelijk zijn om de waarde van de grootste bijdrage (bijv. een bedrijf) aan een cel (A) te voorspellen uit de waarde van de op-een-na-grootste bijdrage (B). Het verschil tussen de werkelijke waarde van A en de vanuit B geschatte waarde van A mag niet kleiner zijn dan een kritische waarde (p). Als vuistregel worden p-waarden van 5 (losse beveiliging) tot 15 procent (strenge beveiliging) genoemd. In de MVI hanteren we een strenge eis (15 procent).

In de eerste fase van de ontwikkeling van de MVI is gewerkt aan de fundamenten van de monitoring. In samenwerking met het ministerie van EZK is de beleidstheorie beschreven, zijn de beleidsdoelen bepaald en zijn de kernindicatoren voor de monitor geselecteerd. Er is een data-infrastructuur opgezet met microdatabestanden, gekoppeld aan het Algemeen Bedrijven Register. Met RVO zijn werkafspraken gemaakt, databestanden van energieverduurzamingsregelingen zijn met het CBS gedeeld en deze bestanden zijn aan het ABR gekoppeld. De eerste cijfers zijn geproduceerd en gepubliceerd in de Monitor Klimaatbeleid en in Bedrijvenbeleid in Beeld.

Niet alle kernindicatoren konden in de eerste fase worden geproduceerd. De belangrijkste witte vlekken betreffen:

• de circulaire economie;
• de match tussen de microdata van RVO (technologieën) en de microdata over investeringen door bedrijven van het CBS;
• nieuwe, duurzame producten en processen;
• ontwikkeling productievolume en -mix van belangrijkste productgroepen basisindustrie; en
• de internationale vergelijking van kernindicatoren.

Met name op het gebied van emissies en energieverbruik moet worden gewerkt aan de consistentie van de cijfers. De absolute waarden moeten overeenkomen met de cijfers die volgens de officiële standaarden zijn gemaakt (dat wil zeggen, conform de definities van de IPCC). Voor de MVI is het echter belangrijk om gedetailleerde data te hebben, vooral per bedrijfstak. Met de huidige statistieken kan niet worden voldaan aan beide vereisten.

Voor verduurzaming van de industrie is het van belang dat het energieverbruik dat bijdraagt aan de directe uitstoot van emissies in de klimaattafel industrie zichtbaar wordt. De huidige indicatoren in de MVI m.b.t. energieverbruik zijn gebaseerd op het finaal energieverbruik. Een deel van de industrie valt in de energiestatistieken onder de energiesector, waardoor er per definitie geen finaal energieverbruik plaatsvindt. Daardoor ontbreekt er nu informatie over de energiegerelateerde industrie (winning van olie en gas, raffinaderijen, cokesfabrieken en hoogovens) in de indicatoren.