Competenties, kennis en vaardigheden op het werk

Een Leven Lang Ontwikkelen (LLO) wordt van belang geacht voor zowel werkenden als bedrijven (Rijksoverheid.nl). Door de Rijksoverheid wordt gestimuleerd dat mensen zich blijven ontwikkelen om zo ook inzetbaar te blijven op een veranderende arbeidsmarkt. In dat kader is bijvoorbeeld de Stimulering Arbeidsmarkt Positie (STAP) subsidie in het leven geroepen waarvan werkenden en werkzoekenden gebruik kunnen maken voor ontwikkeling en scholing (Rijksoverheid.nl). Een leven lang ontwikkelen zorgt er ook voor dat bedrijven zich kunnen aanpassen en concurrerend blijven. Hebben medewerkers het vereiste niveau van kennis en vaardigheden voor hun functie, is er sprake van onderbenutting, hoe kan ingespeeld worden op (technologische) veranderingen en de daarmee gepaard gaande veranderingen in gevraagde kennis en vaardigheden, et cetera. 

Eens in de vijf jaar doet het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) onderzoek naar de opleidingsactiviteiten van bedrijven. Het doel van dit onderzoek Bedrijfsopleidingen is om meer inzicht te krijgen in het opleidingsbeleid, de inhoud en de uitgaven aan bedrijfsopleidingen. Het onderzoek is internationaal gezien bekend als ‘Continuing Vocational Training Survey’ (CVTS) en de meest recente editie vond plaats in 2021 over verslagjaar 2020. 

Op verzoek van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW) zijn er een aantal vragen toegevoegd aan het onderzoek Bedrijfsopleidingen. Hierbij gaat het om vragen uit de werkgeversmodule van PIAAC (Programme for the International Assessment of Adult Competencies). In plaats van het opzetten van een eigen onderzoek, zoals voor het PIAAC personen onderzoek eens in de tien jaar wordt gedaan, is ervoor gekozen de vragen mee te laten liften met het onderzoek Bedrijfsopleidingen. In dit geval gaat het specifiek om vragen over competenties, kennis en vaardigheden op het werk en het werkgeversperspectief hierop. Een deel van de vragen afkomstig uit de PIAAC werkgeversmodule wordt standaard al uitgevraagd in het reguliere onderzoek Bedrijfsopleidingen. Deze vallen buiten de scope van deze publicatie. 

Het doel van voorliggende publicatie is om de uitkomsten te beschrijven van de op verzoek van het ministerie van OCW opgenomen additionele vragen over onder meer kennis, competenties, vaardigheden, waargenomen tekorten op dit vlak bij het zittend personeel en in de werving. Paragraaf 2 gaat allereerst in op de onderzoeksopzet van het onderzoek Bedrijfsopleidingen 2020. Hierbij gaat het om een beschrijving van de doelpopulatie, getrokken steekproef, respons en gehanteerde benaderstrategie. Ook komen de additionele vragen over kennis, competenties en vaardigheden aan de orde. Vervolgens beschrijft paragraaf 3 de resultaten.

2.1 Onderzoeksopzet

Het onderzoek Bedrijfsopleidingen wordt uitgevoerd vanwege een EU-verordening. Met de verschillende deelnemende landen is afgestemd hoe het onderzoek wordt uitgevoerd en vooral welke informatie opgeleverd moet worden. 

De doelpopulatie bestaat uit bedrijven die behoren tot de particuliere sector. De bedrijfstakken “Landbouw, bosbouw en visserij” (SBI 01-03), “Openbaar bestuur, overheidsdiensten en verplichte sociale verzekeringen” (SBI 84), “Onderwijs” (SBI 85), “Gezondheids- en welzijnszorg” (SBI 86-88), “Huishoudens als werkgever” (SBI 97-98) en “Extraterritoriale organisaties en lichamen”(SBI 99) bleven buiten beschouwing. De meest recente editie van het onderzoek Bedrijfsopleidingen vond plaats in 2021 over verslagjaar 2020.

De doelpopulatie van het onderzoek bestond uit 58 duizend bedrijven met tien of meer werknemers. Hieruit is een steekproef getrokken van bijna 5,4 duizend bedrijven. Hierbij zijn grote bedrijven, van 250 of meer medewerkers, integraal uitgenodigd om deel te nemen aan het onderzoek. Uiteindelijk hebben bijna 4,5 duizend berichtgevers gerespondeerd (ruim 83 procent). 

De in de steekproef geselecteerde bedrijven ontvingen per brief een uitnodiging met het verzoek de enquête online in te vullen. Om de respons te vergroten werden maximaal twee herinneringen gestuurd. Een deel van de bedrijven die daarna nog steeds niet gereageerd hadden, werd telefonisch benaderd met het verzoek alsnog deel te nemen. Aangezien bedrijven op grond van een Europese Verordening een deelnameverplichting hebben bij dit onderzoek, heeft tot slot bij een klein deel handhaving plaatsgevonden.

2.2 Vragen over kennis, competenties en vaardigheden

In het onderzoek Bedrijfsopleidingen zijn vragen opgenomen over het opleidingsbeleid, de inhoud en de uitgaven aan bedrijfsopleidingen. Daarnaast heeft het CBS op verzoek van het Ministerie van OCW vragen over skills (kennis, competenties en vaardigheden) toegevoegd, welke niet middels de standaard vragenlijst afgedekt werden. In totaal zijn er op verzoek van OCW elf vragen opgenomen in de CVTS vragenlijst. 

Bij de toegevoegde vragen gaat het over onderstaande thema’s. De precieze vraagteksten, inclusief de antwoordcategorieën, zijn opgenomen in bijlage 1.

Thema’s:

• het niveau van kennis en vaardigheden van medewerkers;
• vereiste vaardigheden die belangrijk zijn om verder te ontwikkelen;
• maatregelen die bedrijven treffen om het niveau van kennis en vaardigheden op peil te brengen; 
• vereiste vaardigheden bij nieuw personeel; 
• grote veranderingen die hebben plaatsgevonden binnen het bedrijf en de training die in dat kader is aangeboden aan het personeel; 
• ontwikkeling van nieuwe producten, diensten of technologieën; 
• de kwaliteit van producten of diensten; 
• de afzetmarkt voor de aangeboden producten en/of diensten.

Paragraaf 3 bespreekt de belangrijkste resultaten van de additionele vragen die het Ministerie van OCW heeft laten opnemen in het onderzoek Bedrijfsopleidingen 2020. In bijlage 2 worden de resultaten in tabelvorm gepresenteerd, verbijzonderd naar bedrijfsgrootte, bedrijfstak en regio. De belangrijkste uitkomsten uit het reguliere CVTS onderzoek zijn gepubliceerd op CBS StatLine, zie: Bedrijfsopleidingen kerncijfers en Bedrijfsopleidingen deelname, kosten en beleid.  

3.1 Kennis en vaardigheden van personeel

Vereist niveau voor functie 

De eerste vraag die op verzoek van OCW additioneel is opgenomen in CVTS 2020, betreft: “Bij hoeveel personen in dienst van uw bedrijf is het niveau van kennis en vaardigheden lager dan vereist voor hun functie?”. Van alle ruim 58 duizend bedrijven in de particuliere sector met tien of meer medewerkers geeft gemiddeld iets meer dan de helft aan dat in 2020 geen enkele persoon binnen de organisatie een lager niveau had dan voor de functie vereist was. Bij grote bedrijven van 250 of meer medewerkers komt dit minder vaak voor (25 procent). Bij bedrijven in de financiële dienstverlening komt dit van alle sectoren het meest voor (68 procent). Een kwart van alle bedrijven antwoordt dat het niveau van kennis en vaardigheden bij een klein deel van het personeel lager dan vereist is. Bij grote bedrijven van 250 of meer medewerkers ligt dit percentage (46 procent) ruim twee keer zo hoog als bij kleine bedrijven. Deze vraag blijkt niet eenvoudig te beantwoorden; 18 procent van de bedrijven kiest voor de antwoordcategorie ‘weet niet’.

Vereiste vaardigheden die belangrijkst zijn om verder te ontwikkelen

Aan bedrijven waarbij ten minste een deel van het personeel niet beschikt over de voor de functie vereiste kennis en vaardigheden, is de vervolgvraag gesteld nader te specificeren welke vereiste vaardigheden voor hun bedrijf het belangrijkst zijn om verder te ontwikkelen. Daarbij hadden zij de keuze uit dertien antwoordmogelijkheden en konden zij er maximaal drie kiezen als meest belangrijke vaardigheden. 

Bijna de helft van deze bedrijven gaf aan dat technische, praktische of beroepsspecifieke vaardigheden het belangrijkst zijn om verder te ontwikkelen. In de sectoren industrie en energie gold dat voor respectievelijk 67 en 64 procent van de bedrijven. Ook werd door bedrijven aangegeven dat klantgerichtheid (32 procent) en managementvaardigheden (27 procent) belangrijke vereiste vaardigheden zijn die verder ontwikkeld dienen te worden.

Maatregelen om niveau vereiste vaardigheden op peil te brengen

Bedrijven kunnen uiteenlopende maatregelen nemen om het niveau van kennis en vaardigheden in hun personeelsbestand op peil te brengen. Van de bedrijven die hierbij tekorten ervaren, bood 66 procent trainingen aan om de vaardigheden van hun medewerkers te vergroten. Dit aandeel loopt uiteen van 33 procent in de horeca tot 95 procent in de informatie en communicatie. Verder geeft 43 procent feedback aan personeel en 30 procent trok personeel aan dat al beschikt over de vereiste vaardigheden. Maatregelen als het annuleren van activiteiten, een herallocatie van het werk of het outsourcen van werk worden minder ingezet.

Vereiste vaardigheden nieuw personeel

Alle bedrijven kregen de vraag in welke mate zij in 2020 moeilijkheden ondervonden bij het aantrekken van personeel dat beschikt over de voor de functie vereiste vaardigheden. Volgens bijna 4 van de 10 bedrijven was dit moeilijk. Dit varieert relatief weinig gemeten naar bedrijfsgrootte, bedrijfstak of regio. Ruim een kwart van alle bedrijven ondervond hierbij naar eigen zeggen juist betrekkelijk weinig moeite. Het overige deel, 36 procent, kon hierover geen oordeel geven, omdat zij in 2020 geen personeel geworven hebben. Vooral kleine bedrijven van 10 tot 50 medewerkers hebben in 2020 niet geworven. 

Aan bedrijven die aangaven dat zij het bij de werving in 2020 moeilijk vonden om personeel te vinden dat beschikt over de vereiste vaardigheden, is een vervolgvraag gesteld: “Aan welke vaardigheden ontbrak het deze kandidaten het meest?”. Ruim de helft (56 procent) van deze bedrijven had in het bijzonder moeite om nieuwe medewerkers aan te trekken met de juiste technische, praktische of beroepsspecifieke vaardigheden. In de bedrijfstakken industrie en energie was dit het geval bij bijna 8 op de 10. Aan alle overige vereiste vaardigheden ontbrak het kandidaten volgens bedrijven aanzienlijk minder vaak. Een kwart van de bedrijven gaf tot slot aan dat het om andere (niet genoemde) vaardigheden ging.

3.2 Grote veranderingen en daarmee gepaard gaande training

Specifieke veranderingen in organisatie

Als er grote veranderingen binnen bedrijven plaatsvinden, kan dit vragen om aanpassingen in kennis en vaardigheden van medewerkers. Aan bedrijven is gevraagd of er in de periode 2018-2020 een of meer specifieke veranderingen binnen hun organisatie hebben plaatsgevonden. Bij 43 procent kwam in die periode op zijn minst één grote verandering voor. Twee soorten grote veranderingen komen het meest voor. Veranderingen op het gebied van ICT en processen kwamen in die periode bij bijna 3 van de 10 bedrijven voor, net als veranderingen in werkmethoden en de wijze waarop het werk georganiseerd wordt. Veranderingen in ICT en processen kwamen bij grote bedrijven (54 procent) dubbel zo vaak voor als bij kleine bedrijven. Bij horecazaken was dit percentage het laagst van alle bedrijfstakken (8 procent).

Aanbieden training bij grote verandering

Aan de bedrijven die tussen 2018 en 2020 ten minste één grote verandering doorvoerden, is gevraagd of zij training hebben aangeboden om het personeel te ondersteunen bij deze grote verandering(en). Ruim 6 op de 10 bedrijven hebben vanwege grote veranderingen in de organisatie training aangeboden aan alle medewerkers die dit nodig hadden. Bij 1 op de 10 ging het om een deel van de medewerkers. Dat niet alle medewerkers training aangeboden kregen, komt bij een deel van de bedrijven door beperkte middelen. Bijna 3 op de 10 hebben bij grote veranderingen in hun organisatie geen training aangeboden, omdat training daarbij volgens hen niet nodig was. Minder dan 1 procent heeft geen training aangeboden om het personeel te ondersteunen bij grote veranderingen, maar vindt dat die eigenlijk wel nodig was geweest.

Waar gemiddeld 62 procent van de bedrijven met één of meer grote veranderingen aangaf training te hebben aangeboden aan alle medewerkers die dat nodig hadden, was dat in de horeca maar 27 procent. In diezelfde bedrijfstak was training volgens 71 procent dan weer niet nodig, waar dit over alle bedrijfstakken gemiddeld 28 procent was. 

3.3 Overige vragen

Ontwikkelingen personeelsbestand 

Tot slot zijn er enkele meer algemene vragen toegevoegd aan CVTS. Allereerst is aan bedrijven gevraagd of het aantal personen in dienst in 2020 is veranderd. Bij ruim de helft van alle bedrijven bleef het aantal medewerkers dat jaar vrijwel gelijk. Bij 24 procent nam het aantal medewerkers in 2020 af en bij 22 procent nam de omvang van het personeelsbestand juist toe. Waar gemiddeld iets minder dan een kwart van alle bedrijven per saldo afscheid nam van personeel, was dit in de horeca het geval bij ruim de helft van alle bedrijven. Uit dit onderzoek blijkt niet in hoeverre dit samenhing met de coronapandemie en de maatregelen die naar aanleiding daarvan werden genomen. 

Voorloper bij ontwikkeling van nieuwe producten, diensten of technologieën

Een andere vraag die aan alle deelnemende bedrijven is voorgelegd, is in welke mate het betreffende bedrijf binnen de sector voorloper is als het gaat om de ontwikkeling van nieuwe producten, diensten of technologieën. De grootste groep (34 procent) zegt soms voorloper te zijn. Bij een kwart is dit (bijna) nooit het geval en 18 procent ziet het eigen bedrijf zelden als voorloper binnen de sector. Minder dan een kwart fungeert vaak of heel vaak als voorloper. Dit is vaker het geval bij grote bedrijven (42 procent) en bij bedrijven in de informatie en communicatie (53 procent).

Kwaliteit product of dienst 

Ook is aan bedrijven gevraagd hoe zij de kwaliteit typeren van producten of diensten op de markt waarin hun bedrijf actief is, op een vijfpuntsschaal uiteenlopend van basis tot premium kwaliteit. Bij bijna de helft van alle bedrijven gaat het om kwaliteitsniveau 4. Bij iets minder dan een kwart gaat het naar eigen zeggen om premium kwaliteit. Eveneens een omvangrijke groep, 21 procent, geeft aan dat de kwaliteit van producten of diensten in de markt waarin zij opereren gemiddeld is. Een aanzienlijk kleiner deel opereert naar eigen zeggen op een markt die gekenmerkt wordt door producten of diensten van lagere kwaliteit. Het vaakst gaat het daarbij om bouwbedrijven. Hiervan gaat het volgens 17 procent om kwaliteitsniveau 1 of 2. Gemiddeld is dat 7 procent.

Afzetmarkt

Iets minder dan een kwart van de bedrijven zoekt het dicht bij huis en ziet de afzetmarkt vooral als lokaal. Een iets kleinere groep richt zich op de hele regio. De grootste groep, ruim 1 op de 3, richt zich met zijn producten of diensten op de nationale markt. Dit antwoord wordt het meest gegeven door zowel kleine (10 tot 50 medewerkers), middelgrote (50 tot 250) als grote bedrijven (250 of meer). Wel zijn kleine bedrijven naar verhouding vaak lokaal actief. Van alle bedrijven heeft 22 procent een internationale focus. De internationale oriëntatie loopt sterk uiteen tussen bedrijfstakken: van 1 procent of minder in de bouw en de horeca tot 46 procent in de delfstoffenwinning. 

Niveau kennis en vaardigheden

Bij hoeveel personen in dienst van uw bedrijf is het niveau van kennis en vaardigheden lager dan vereist voor hun functie?

1. Bij alle personen in dienst lager dan vereist
2. Bij het grootste deel van de personen in dienst lager dan vereist   
3. Bij een deel van de personen in dienst lager dan vereist
4. Bij een klein deel van de personen in dienst lager dan vereist
5. Bij geen enkele persoon in dienst lager dan vereist
6. Weet niet

Belangrijke vereiste vaardigheden

Welke van deze vereiste vaardigheden zijn voor uw bedrijf het belangrijkst om verder te ontwikkelen?

>>Minimaal 1, maximaal 3 antwoorden aankruisen.<<

1.  Algemene IT-vaardigheden (PC en softwaregebruik)
2. Professionele IT-vaardigheden (bijv. programmeren, bouwen van websites)
3. Managementvaardigheden
4. Werken in teamverband
5. Klantgericht werken en denken
6. Administratieve vaardigheden
7. Kennis van vreemde talen
8. Technische, praktische of beroepsspecifieke vaardigheden
9. Schriftelijke of mondelinge communicatieve vaardigheden
10. Wiskunde of rekenkundige vaardigheden
11. Leesvaardigheden
12. Probleemoplossend vermogen
13. Andere vaardigheden

Op peil brengen niveau kennis en vaardigheden

Welke acties heeft uw bedrijf ondernomen om het niveau van kennis en vaardigheden op peil te brengen?

>>Minimaal 1, maximaal 3 antwoorden aankruisen.<<

1. Aanbieden van training(en)
2. Interne mobiliteit stimuleren
3. Personeel aangetrokken dat al beschikt over het vereist niveau
4. Personeel aangetrokken en hen bijgeschoold
5. Aanbieden van intervisie en/of supervisie
6. Meer aandacht voor het monitoren van prestaties
7. Geven van feedback aan personeel
8. Aanpassen van werkprocessen
9. Herallocatie van het werk
10. Automatisering van de productie
11. Outsourcing naar binnen- of buitenland
12. Activiteiten moeten annuleren

Veranderingen binnen bedrijf

Vonden in de afgelopen 3 jaar (2018 t/m 2020) één of meerdere van de volgende grote veranderingen plaats in uw bedrijf?

• Veranderingen op het gebied van machines
• Veranderingen op het gebied van ICT en processen
• Veranderingen in werkmethoden en de wijze waarop het werk georganiseerd wordt
• Veranderingen in de uitbesteding van bedrijfsactiviteiten binnen Nederland
• Veranderingen in de uitbesteding van bedrijfsactiviteiten naar het buitenland
• Veranderingen op het gebied van producten of diensten
• Veranderingen in het aantal externe contacten met bijvoorbeeld klanten

1. Ja
2. Nee
3. Weet niet

Training personeel bij veranderingen

Heeft uw bedrijf training aangeboden om het personeel te ondersteunen bij deze grote veranderingen?

1. Nee, training was niet nodig
2. Nee, maar training was wel nodig geweest
3. Ja, aan alle medewerkers die dit nodig hadden
4. Ja, maar alleen aan een deel van de medewerkers, vanwege beperkte middelen
5. Ja, maar alleen aan een deel van de medewerkers, vanwege andere redenen

Werving personeel 

Was het wel of niet moeilijk voor uw bedrijf om in 2020 nieuw personeel te werven dat beschikt over de voor de functie vereiste vaardigheden?

1. Wel moeilijk
2. Niet moeilijk
3. Niet van toepassing, niet recent geworven

Gebrek aan vaardigheden 

Aan welke vaardigheden ontbrak het deze kandidaten het meest?

>>Minimaal 1, maximaal 3 antwoorden aankruisen.<<

1. Algemene IT-vaardigheden (PC en softwaregebruik)
2. Professionele IT-vaardigheden (bijv. programmeren, bouwen van websites)
3. Managementvaardigheden
4. Werken in teamverband
5. Klantgericht werken en denken
6. Administratieve vaardigheden
7. Kennis van vreemde talen
8. Technische, praktische of beroepsspecifieke vaardigheden
9. Schriftelijke of mondelinge communicatieve vaardigheden
10. Wiskunde of rekenkundige vaardigheden
11. Leesvaardigheden
12. Probleemoplossend vermogen
13. Andere vaardigheden

Veranderingen in omvang personeelsbestand

Is het aantal personen in dienst bij uw bedrijf in 2020 veranderd?

1. Ja, is toegenomen
2. Ja, is afgenomen
3. Nee, bleef min of meer gelijk

Ontwikkeling van nieuwe producten, diensten of technologieën

In welke mate is uw bedrijf binnen uw sector voorloper als het gaat om de ontwikkeling van nieuwe producten, diensten of technologieën?

1. Heel vaak
2. Vaak
3. Soms
4. Zelden
5. (Bijna) nooit

Kwaliteit producten of diensten

Hoe typeert u de kwaliteit van producten of diensten op de markt waarin uw bedrijf actief is, op de volgende schaal?

>>Schaal 1 = Standaard of basis kwaliteit        Schaal 5 = Premium kwaliteit<< 

1    2    3    4    5
o    o    o    o    o

Levering producten en/of diensten

Waar levert of verkoopt uw bedrijf vooral producten en/of diensten?  

1. Lokaal (binnen een specifieke stad of lokaal gebied)
2. Regionaal (binnen een specifiek gebied in Nederland)
3. Nationaal
4. Internationaal