De Heitjes en het welzijn in Heerlen

Tussen 2013 en 2020 gaf 88 procent van de volwassen Nederlanders aan gelukkig te zijn en 85 procent was tevreden over het leven. In diezelfde periode was in Heerlen 83 procent gelukkig. Daarmee is Heerlen de vierde laagst scorende gemeente op de ranglijst van 51 grote gemeenten: met 82 procent staan de gemeenten Purmerend, Den Haag en Gouda onderaan op deze geluksladder. In de gemeenten Hoeksche Waard (91 procent), Meierijstad (92 procent) en Westland (93 procent) is het geluksgevoel het hoogst. Een vergelijking met de drie andere grote gemeenten in Limburg laat zien dat het geluksgevoel in Maastricht met 83 procent identiek is aan dat van Heerlen, terwijl met 88 procent zowel Sittard-Geleen als Venlo het landelijke gemiddelde volgen.

In Heerlen geeft 78 procent van de bewoners aan dat ze tevreden zijn met hun eigen leven en dat is 7 procentpunt lager dan het landelijke gemiddelde. Heerlen neemt daarmee ten opzichte van 50 andere gemeenten de laagste positie in. Dit is ook een stuk lager dan andere Limburgse steden zoals Maastricht (82 procent), Sittard-Geleen (84 procent), en Venlo (87 procent). De tevredenheid met het leven is het hoogst in de gemeenten Meierijstad (92 procent) en Westland (94 procent).
De bredere Persoonlijke Welzijns Index (zie kader) bevestigt de lage positie die Heerlen inneemt. Op basis van het rapportcijfer staat Heerlen met een 6,8 onderaan op de trede van de welzijnsladder. Heerlen wordt gevolgd door Den Haag, Rotterdam, Almere en Nieuwengein met het cijfer 6,9. De gemeente met de hoogste score is Westland met een 7,4. Heerlen is bovendien de enige gemeente waar een minderheid een 7,0 of hoger aan het eigen welzijn geeft. Aan het andere uiteinde positioneren zich de gemeenten Hilversum, Meierijstad en Alkmaar waar 2 van de 3 inwoners minstens een 7,0 geven voor hun bredere persoonlijke welzijn. Ook op dit brede welzijn kan Heerlen in het perspectief van de drie andere grotere Limburgse gemeenten geplaatst worden. Maastricht, Sittard-Geleen en Venlo komen met een 7,0 ook in de onderste regionen terecht. Dat geldt ook voor aandeel dat een hoog welzijn heeft: dat ligt in deze drie steden rond de 54 en 55 procent en daarmee beduidend onder het landelijke niveau van 60 procent.

De samenstelling van de bevolking in de steden is echter niet gelijk. In Heerlen ligt de gemiddelde leeftijd boven het landelijk cijfer en is bijvoorbeeld een relatief groot deel van de bevolking laag opgeleid. Deze bevolkingskenmerken houden verband met de welzijnsuitkomsten (CBS, 2015). Daarom is aanvullend nagegaan of het controleren voor geslacht, leeftijd, onderwijsniveau en inkomen een rol speelt bij de positie van Heerlen ten opzichte van andere grote gemeenten. Bij het aandeel van de bevolking dat zichzelf gelukkig noemt, stijgt Heerlen 12 plaatsen na de correctie en komt daarmee terecht van plek 4 naar 16 van onder. En in de tevredenheid met het leven staat Heerlen de laatste plaats af aan de gemeente Den Haag, en schuift Heerlen op naar plek 7 van onderaan op de ranglijst. Indien we het bredere welzijn, op basis van de acht onderscheiden dimensies, als graadmeter nemen dan doen ook daar de correcties heel weinig. Zo blijft Heerlen op basis van het rapportcijfer, na correctie, op de tweede plek van onderaan staan, en evenmin verlaat Heerlen de laagste positie bij het aandeel dat een hoog welzijn heeft. Dit betekent dat de bevolkingssamenstelling slechts in beperkte mate verband houdt met de lage posities van Heerlen op de welzijnsranglijsten.

Naast de algemene maten van geluk en tevredenheid met het leven, onderscheiden we de indicatoren die ten grondslag liggen aan de Persoonlijke Welzijns Index (zie kader)²⁾. Figuur 2.2 laat zien dat het welzijn in Heerlen in de periode 2013 tot en met 2019 op elke indicator lager ligt dan het Nederlands gemiddelde. Maar er is statistisch geen significant verschil in de tevredenheid met de zorgen over de financiële toekomst, de tevredenheid met de opleidingskansen, de tevredenheid met het werk/de dagelijkse bezigheden en de tevredenheid met de psychische gezondheid. Het welzijn in Heerlen is vooral lager dan het landelijke gemiddelde wat betreft de veiligheidsgevoelens, de tevredenheid met de lichamelijke gezondheid en de tevredenheid met de financiële situatie. Waar landelijk 71 procent van de volwassen bevolking in de periode 2013 tot 2020 zich niet onveilig voelde, bleef dit in Heerlen beperkt tot 59 procent. En in Heerlen ligt de tevredenheid over zowel de lichamelijke gezondheid als de financiële situatie 7 procentpunt onder het landelijk gemiddelde.

Indien Heerlen gepositioneerd wordt op de ranglijst van de 51 grotere gemeenten, dan staat Heerlen onderaan bij de onderdelen ‘tevreden over lichamelijke gezondheid’ en ‘geen onveiligheidsgevoelens’. Daarnaast neemt Heerlen plek 5 van onderaan in op het aspect ‘tevreden met sociale leven’, plek 7 op de tevredenheid met financiën, financiële toekomst en plek 8 op woonbuurt. Al iets beter is het gesteld met de tevredenheid over de opleidingskansen (plek 14) en de psychische gezondheid (plek 15). De correctie voor de samenstelling van de steden doet Heerlen wel een aantal posities opschuiven. Bij onveiligheid blijft Heerlen steken op plek 2, bij de lichamelijke gezondheid op plek 5, en bij het sociale leven, de woonbuurt en het werk/dagelijkse bezigheden schuift Heerlen bijna 10 posities op naar respectievelijk plek 13, 15 en 16. Bij de andere aspecten is de winst op de ranglijst groter, maar behoudens plek 34 en 35 op het terrein van de tevredenheid met de opleidingskansen en psychische gezondheid blijft Heerlen behoren tot de 20 gemeenten met de laagste scores.

In eerdere essays is er op gewezen dat rekening gehouden dient te worden met mogelijke effecten van de coronapandemie. Immers: de dataverzameling vond plaats in de periode april tot september 2020. Voor een optimale vergelijking is het derhalve van belang om ook voor de welzijnsaspecten na te gaan of er verschuivingen in het welzijn hebben plaatsgevonden.

Vanaf het derde kwartaal van 2020 laat de doorgaans vrij stabiele trend in tevredenheid met het leven een dalende ontwikkeling zien (zie figuur 3.1). Sinds het eind van de jaren negentig is een ruime meerderheid, met percentages tussen 84 en 87, van de Nederlandse bevolking tevreden met het leven. In 2019 was dit 87 procent en in het eerste kwartaal van 2020 – vrijwel geheel nog voor de coronapandemie – was 86 procent tevreden met het leven. Vervolgens nam dit aandeel af naar 85 procent (tweede kwartaal) en 84 procent (derde en vierde kwartaal). Geluk laat een stabieler patroon zien over 2020: in elk kwartaal zegt 87 procent van de Nederlandse bevolking gelukkig te zijn, waarbij er een lichte stijging lijkt te zijn in het vierde kwartaal. En bij de deelaspecten van de welzijnsindex leren de cijfers dat de fluctuaties op de deelaspecten binnen 2020 ook beperkt zijn. Enkel de tevredenheid met het sociale leven kende een gestage daling van 84 procent tevredenen in het eerste kwartaal naar 76 procent in het vierde kwartaal. Daarnaast was er ook in de tevredenheid met de woonbuurt en de financiële situatie een kleine opleving in het derde kwartaal, en was de tevredenheid met de overige deelaspecten heel stabiel door het jaar heen.

We hebben geconstateerd dat in de periode 2013 tot 2020, in Nederland 88 procent gelukkig was en 85 procent tevreden met het leven. Met respectievelijk percentages van 83 en 78 ligt Heerlen onder dit landelijk gemiddelde. In het tweede en derde kwartaal van 2020 is landelijk 87 procent gelukkig en is 84 procent tevreden met het eigen leven. De aanvullende dataverzameling in Heerlen in de periode april tot en met september leert dat in Heerlen 84 procent zich gelukkig voelt, en 81 procent zegt tevreden te zijn met het eigen leven. Er is echter een duidelijke tweedeling in Heerlen. In het noordelijke deelgebied is 81 procent gelukkig en 77 procent tevreden, in het zuidelijke deel is dit met respectievelijk 88 en 87 procent een stuk hoger. Indien rekening gehouden wordt met verschillen in de man/vrouw verhouding, leeftijdsverdeling, het opleidings- en inkomensniveau tussen de twee gebieden, dan worden deze verschillen iets kleiner. Bij het geluk wordt de noord-zuid tegenstelling dan 82 versus 87 procent (p < 0,10), en bij de tevredenheid met het leven 78 versus 86 procent (p < 0,01).

Een daarmee vergelijkbare exercitie is gedaan voor de bredere welzijnsindex. Landelijk was in het tweede en derde kwartaal van 2020 het gemiddelde rapportcijfer 7,3, en had 67 procent een hoog welzijn door minstens het cijfer 7,0 toe te kennen. Deze groep met een hoog breed welzijn is in Heerlen in deze periode 56 procent. In Heerlen-noord heeft 50 procent een hoog welzijn, in Heerlen-zuid 68 procent. Na correctie is het verschil tussen de twee deelgebieden nog steeds aanwezig (p < 0,01), maar neemt wel iets af naar 54 procent (Heerlen-noord) versus 63 procent (Heerlen-zuid). Een daarmee vergelijkbaar patroon is te zien bij de brede welzijnsindex, met scores van 1 tot en met 10. De gemiddelde positie van Heerlen is 7,0. In Heerlen-noord is dit 6,9 en in Heerlen-zuid 7,3. Na correctie wordt dit verschil in welzijnsscores kleiner (7,0 versus 7,2), maar blijft het wel aanwezig (p < 0,01).

Zoals vermeld, bestaat het brede welzijn uit diverse onderdelen (zie kader). In figuur 3.1 wordt een aantal van deze onderliggende welzijnsindicatoren gepresenteerd. Daaruit blijkt dat in 2020 het welzijn in Heerlen-noord op elk van deze negen welzijnsaspecten lager is dan in Heerlen-zuid. Daar waar Heerlen-noord ver onder het landelijk gemiddelde blijft, wijkt Heerlen-zuid daar maar weinig van af³⁾. Zo is 72 procent in Heerlen-noord tevreden met de woonbuurt, en 89 procent in Heerlen-zuid. Daarnaast wordt ook de tevredenheid met de financiële situatie, de zorgen over de toekomst en onveiligheidsgevoelens met ruim 10 procentpunt in Heerlen-noord als minder positief beoordeeld dan in Heerlen-zuid.

De samenstelling van de bevolking in beide stadsdelen is niet geheel vergelijkbaar. Als gecorrigeerd wordt voor de afwijkende man/vrouw verdeling, leeftijdsopbouw, opleidingsniveau en het te besteden inkomen tussen Heerlen-noord en Heerlen-zuid, dan zijn er geen verschillen meer tussen de beide stadsdelen bij 6 van de 9 aspecten (p > 0,10). Overeind blijven de verschillen met betrekking tot ‘geen zorgen over de financiële toekomst’ (44 procent in Heerlen-noord, 50 procent in Heerlen-zuid), ‘tevredenheid met de opleidingskansen’ (78 versus 82 procent), en vooral ‘tevredenheid met de woonbuurt’ (72 versus 88 procent). Voor deze drie aspecten zijn er dus andere factoren verantwoordelijk voor het achterblijven van het welzijn in Heerlen-noord ten opzichte van Heerlen-zuid. Dit geldt ook voor het vertrouwen in rechters, politie en de Tweede Kamer (zie hiervoor essays 3 en 7).

Ook het opleidingsniveau en het door het huishouden te besteden inkomen is gerelateerd aan het welzijn. De hoger opgeleiden zijn beduidend gelukkiger en meer tevreden met het leven dan zowel de lager- als middelbaar opgeleiden. Bij het brede welzijn is te zien dat dit oploopt met het opleidingsniveau: van 44, via 57 naar 74 procent. Deze oplopende brede welzijnslijn geldt zowel voor Heerlen-noord (40, 51, 67 procent) als voor Heerlen-zuid (52, 66, 81 procent). In het geluk en de tevredenheid met het leven lopen Heerlen-noord en Heerlen-zuid echter niet in de pas. Waar in het noordelijke stadsdeel vooral de middelbaar opgeleiden achter blijven op deze twee welzijnsaspecten, is dat in het zuidelijke deel het geval bij de laagst opgeleiden. De cijfers leren ook dat op alle welzijnsaspecten de inwoners met een middelbare opleiding in het zuidelijke deel hoger scoren dan in het noordelijke deel. Echter bij zowel de lager- als middelbaar opgeleiden geldt dat uitsluitend voor het brede welzijn. Zo heeft in Heerlen-zuid van de laagst opgeleiden nog een krappe meerderheid van 52 procent een hoog welzijn, in Heerlen-noord ligt dat met 40 procent daar ver onder. En bij de middelbaar opgeleiden heeft in het zuidelijke deel 66 procent een hoog welzijn, en in het noordelijke deel 51 procent.

Uit dit essay komt naar voren dat het welzijnsniveau van de inwoners van Heerlen relatief laag is ten opzichte van het landelijk gemiddelde en 50 grote steden. Heerlen staat voor zowel geluk als tevredenheid met het eigen leven bij de vijf laagst scorende steden. Ook op de breder welzijnsindex komt naar voren dat Heerlen lage posities inneemt, zowel qua gemiddeld rapportcijfer als bij het aandeel met een hoog welzijn. Dit beeld verandert nauwelijks als rekening wordt gehouden met verschillen in de bevolkingssamenstelling tussen de steden: ook dan neemt Heerlen lage posities in op de welzijnsranglijst. Wel valt op dat de discrepantie tussen Heerlen en het landelijke gemiddelde bij het ervaren geluk minder groot is dan bij de tevredenheid met het leven en de bredere welzijnsindex die vooral opgebouwd is uit tevredenheidsaspecten. Blijkbaar zorgt het welzijn in de vorm van affectie, het geluksgevoel, dat te typeren is als momentopname voor een minder scherp contrast dan de tevredenheid waarbij meer rationeel vergelijkend een positie wordt ingenomen en gebaseerd is op een cognitieve inschatting.

Ook bij de onderliggende aspecten van het bredere persoonlijke welzijn komen de verschillen tussen Heerlen en andere gemeenten tot uiting. Vooral komt naar voren dat Heerlen laag scoort op gevoelens van veiligheid, en met zowel de tevredenheid met de lichamelijke gezondheid als met de financiële situatie. Dat het minder goed gesteld is met het welzijn in Heerlen spoort met de bevindingen die in eerdere essays zijn besproken. Nagenoeg op alle aspecten van het meedoen met en het vertrouwen hebben in de samenleving staat Heerlen onderaan op de ranglijst, veelal bij de top-3 van de 51 grote gemeenten met de laagste posities. Dit duidt er op dat in Heerlen weinig sociaal kapitaal is opgebouwd. En dit kapitaal, de sociale netwerken met gemeenschappelijke waarden, is van belang voor het welzijn. De beschreven bouwstenen van dit sociaal kapitaal zullen derhalve verbeterd moeten worden om het welzijn te bevorderen. Dus: meer sociale contacten, meer vrijwilligers, meer verenigingsleven, meer politieke betrokkenheid. Maar ook: meer onderling vertrouwen, en meer vertrouwen in publieke, private en politieke instituties. Het stimuleren van het vertrouwen, en vooral het onderlinge vertrouwen, is echter lastig aangezien het weinig beweeglijk is (Schmeets en Exel, 2022). Het bevorderen van de participatie ligt zodoende meer voor de hand. Met het Heitjes-project wordt gepoogd om de participatie te bevorderen, door via de vrijwilligersregeling de burgers te stimuleren om klussen te doen om daarmee de publieke ruimte te verbeteren. Daardoor ontstaan ook meer sociale contacten. Met de in 2022 verzamelde aanvullende gegevens, wordt in vervolgessays nagegaan of er indicaties zijn dat het sociaal kapitaal en het welzijn in Heerlen is toegenomen in een periode van bijna twee jaar.

Binnen Heerlen is er meer aan de hand. Er is een duidelijke tweedeling: waar het zuidelijke gebied veelal niet veel onderdoet ten opzichte van het landelijke gemiddelde, is vooral in Heerlen-noord sprake van lage participatie- en vertrouwenscijfers. En dat zien we ook terug bij het welzijn: in Heerlen-noord zijn mensen minder gelukkig, minder tevreden over hun eigen leven, is de groep met een hoog breder welzijn kleiner, en is het samenvattend rapportcijfer over de brede welzijn het laagst. En ook dat is slechts ten dele toe te schrijven aan demografische en sociaaleconomische verschillen tussen beide stadsdelen. En de specifieke indicatoren waarmee de bredere welzijnsindex is opgebouwd laten zien dat in Heerlen op alle onderdelen het welzijn lager is dan gemiddeld in Nederland, en dat Heerlen ook in dat opzicht lage posities inneemt op ranglijst van de 51 grotere gemeenten. En binnen Heerlen is de tweedeling wederom zichtbaar: in Heerlen-noord is het welzijn substantieel lager dan in Heerlen-zuid. Maar hier speelt wel vaker de verschillen in de bevolkingssamenstelling tussen beide stadsdelen een rol. Na deze correctie blijven slechts 3 van de 9 welzijnsaspecten overeind, waarbij het noordelijke deel een lager welzijn laat zien dan het zuidelijke deel. Vooral geldt dit voor de tevredenheid met de woonbuurt: in Heerlen-noord is daar 77 procent tevreden over, in Heerlen-zuid 88 procent.

De relaties met de bevolkingskenmerken bieden aanvullende inzichten over de verschillen tussen de beide stadsdelen. Zo is aangetoond dat in Heerlen de 65-plussers meer welzijn hebben dan de 65-minners, en vooral dat er meer welzijn is bij hoger opgeleiden en hogere inkomens. Echter, dergelijke relaties worden ook in beide stadsdelen, zowel in Heerlen-noord als in Heerlen-zuid, aangetroffen. Er spelen dus ook andere factoren die van belang zijn voor de verschillen in welzijn tussen beide gebieden. In eerdere essays is gewezen op de mijnsluitingen, armoede en grensmigranten, van wie het sociale netwerk veelal in Duitsland is gebleven (zie ook Glas en Mulder, 2018), die met name de inwoners Heerlen-noord heeft geraakt. Nemen we de, ook in internationaal vergelijkend onderzoek veel gehanteerde, korte welzijnsvariant ‘tevredenheid met het eigen leven’ als maatstaf voor het welzijn, dan leren de aanvullende analyses dat bepaalde welzijnsonderdelen daar sterker van belang zijn dan andere. Zo is in Heerlen-zuid, naast de tevredenheid over het werk/ dagelijkse bezigheden en de financiële situatie, vooral ook de tevredenheid met het sociale leven relevant voor het welzijn. Deze drie onderdelen spelen ook een rol in het noordelijke deel, maar daarnaast zijn ook de psychische gezondheid de opleidingskansen relevant voor het welzijn.

De mijnsluitingen en armoede hebben hierin mogelijk een rol gespeeld, maar waarschijnlijk spelen ook andere (gerelateerde) mechanismen een rol. Hierbij is ook niet uit te sluiten dat de inwoners van Heerlen-noord, wiens gezondheid gemiddeld al minder goed is dan in Heerlen-zuid, ook kwetsbaarder zijn en als gevolg van de Corona pandemie harder getroffen zijn in de gevolgen voor hun werksituatie en de daaraan gerelateerde psychische effecten (Reep en Hupkens, 2021). Vervolgonderzoek met de data van 2022 kan ook in dit opzicht meer duidelijkheid gaan bieden.

De overzichten van de 51 grote gemeenten leren dat het welzijn in Heerlen het laagst is in vergelijking met drie andere grotere Limburgse gemeenten. Maar ook in Maastricht, Sittard-Geleen en Venlo kennen veelal lagere dan gemiddelde welzijnscijfers. Dit roept de vraag op waarom in Limburg het welzijn zo laag is. Veenhoven verklaart dit vanuit een van oudsher beperkingen van de individuele vrijheid dat ingegeven is door de rol van de sociaal-politiek verzuilde kerk in het zuiden van Nederland⁴⁾. Als dit het geval is, dan zal dit mechanisme van ervaren vrijheidsrestricties sterker een rol spelen in Heerlen-noord dan in Heerlen-zuid. Dit is in lijn met de in andere essays vermelde constatering dat Heerlen-zuid pas veel later is ontstaan dan het noordelijke deelgebied. In een volgende publicatie komt de mogelijke rol van religie in Heerlen nog aan de orde. Daarbij worden ook de relaties tussen de diverse sociaal-kapitaal indicatoren en het welzijn nader onderzocht. Patronen zijn inmiddels al zichtbaar: in zowel Heerlen, als in het bijzonder het noordelijke gebied is het welzijn aan de lage kant. En dat spoort met de reeds besproken overzichten van het meedoen met en het vertrouwen hebben in de samenleving. Op deze manier wordt steeds meer inzichtelijk hoe de diverse factoren met elkaar verweven zijn. Dat is mede relevant voor een gedifferentieerde aanpak om het welzijn, ofwel de kwaliteit van het leven, te stimuleren.

CBS (2015). Welzijn in Nederland 2015. Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen/Bonaire, 2-11-2015.

CBS (2022). Monitor Brede Welvaart & Sustainable Development Goals 2022. Centraal Bureau voor de Statistiek, 18-5-2022.

Coumans, M., Jol, C., Moonen, L. en P. de Winden (2012). Het meten van welzijn. Interne nota. Centraal Bureau voor de Statistiek, 13-9-2012.

Diener, E., Suh, E.M., Lucas, R.E. en H.L. Smith (1999). Subjective well-being: three decades of progress, Psychological Bulletin, 125(2): 276-302.

Glas, I. en L. Mulder (2018). Diversiteit naar herkomst en sociale cohesie. In: Jennissen, R., Engbersen, G., Bokhorst, M. en M. Bovens (red.) De nieuwe verscheidenheid. Toenemende diversiteit naar herkomst in Nederland. Den Haag: WRR, 75-122.

Helliwell, J. F. en S. Wang (2011). Trust and wellbeing. International Journal of Wellbeing, 1(1), 42-78.

Kroll, C. (2011). Different Things Make Different People Happy: Examining Social Capital and Subjective Well-Being by Gender and Parental Status, Social Indicators Research, 104(1), 157-177.

Mars, G. en H. Schmeets (2011). Meer sociale samenhang, meer geluk? Centraal Bureau voor de Statistiek, Bevolkingstrends, 59(3).

Matsushima, M. en Y. Matsunaga (2015). Social Capital and Subjective Well-Being in Japan, International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations 26(4), 1016–1045.

Portela, M., Neira, I. en M. del Mar Salinas-Jiménez (2013). Social Capital and Subjective Wellbeing in Europe: A New Approach on Social Capital, Social Indicators Research, 114, 493-511.

OECD, 2021. COVID-19 and Well-being: Life in the Pandemic. Parijs: OECD Publishing.

Reep, C. en C. Hupkens (2021). Ervaren impact corona op mentale gezondheid en leefstijl. Statistische Trends, 3-9-2021.

Schmeets, H. en J. Arends (2020). Vrijwilligerswerk en welzijn. Statistische Trends, 21-2-2020.

Mellor, D., Y. Hayashi, M. Stokes, L. Firth, L. Lake, S. M. Staples, S. Chambers en R. Cummins (2009). Volunteering and Well-Being: Do Self-Esteem, Optimism, and Perceived Control Mediate the Relationship? Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly 38(1), 144–159.

Morrow-Howell, N., Hinterlong, J., Rozario, P. A. en F. Tang (2003). Effects of Volunteering on the Well-Being of Older Adults. Journal of Gerontology, 58B(3), 137–145.

Schmeets, H., Exel, J., Ten Westenend, A. en D. Martens (2021). Meer vrijwilligers in Heerlen met het Heitje. CBS: Den Haag/Heerlen/Bonaire, 29 december 2021.

Schmeets, H., Exel, J., Ten Westenend, A. en D. Martens (2022a). De Heitjes en het onderlinge wantrouwen in Heerlen. CBS: Den Haag/Heerlen/Bonaire, 21 februari 2022.

Schmeets, H., Exel, J., Ten Westenend, A. en D. Martens (2022b). De Heitjes en het politieke vertrouwen in Heerlen. CBS: Den Haag/Heerlen/Bonaire, 1 maart 2022.

Schmeets, H., Exel, J., Ten Westenend, A. en D. Martens (2022c). De Heitjes en de sociale contacten in Heerlen. CBS: Den Haag/Heerlen/Bonaire, 22 maart 2022.

Schmeets, H., Exel, J., Ten Westenend, A. en D. Martens (2022d). De Heitjes en het verenigingsleven in Heerlen. CBS: Den Haag/Heerlen/Bonaire, 1 april 2022.

Schmeets, H. en J. Exel (2022a). De Heitjes en de politieke betrokkenheid in Heerlen. CBS: Den Haag/ Heerlen/Bonaire, 25 mei 2022.

Schmeets, H. en J. Exel (2022b). De Heitjes en het vertrouwen in instituties in Heerlen. CBS: Den Haag/Heerlen/Bonaire, 20 juli 2022.

Stiglitz, J.E., Sen, A. en J.P. Fitoussi (2009). Report by the commission on the measurement of economic performance and social progress (CMEPSP). Parijs.

Van Beuningen, J. en L. Moonen (2014). De sociale context van geluk: wat is belangrijk voor wie? Centraal Bureau voor de Statistiek, Bevolkingstrends, juni 2014.

Van Beuningen, J. en H. Schmeets (2013). Developing a Social Capital Index for the Netherlands, Social Indicators Research, 113(3), 859- 886.

Veenhoven, R. (2009). Well-Being in Nations and Well-Being of Nations, Social Indicators Research, 91, 5-21.

Whillans, A.V., S.C. Seider, L. Chen, R.J. Dwyer, S. Novick, K.J. Gramigna, B.A. Mitchell, V. Savalei, S.S. Dickerson en E.W. Dunn (2016). Does volunteering improve well-being? Comprehensive Results in Social Psychology, 1(3), 35-50. DOI: 10.1080/23743603.2016.1273647