Rapportage Waarschuwingen 2020

1.1 Aanleiding onderzoek

Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) wil graag inzicht in het aantal waarschuwingen dat gemeenten geven in het kader van de Wet aanscherping handhaving en sanctiebeleid SZW-wetgeving (Fraudewet) en de Participatiewet.

Sinds 1 januari 2016 is de aangepaste Fraudewet van kracht. In de Fraudewet is de maximale boete afhankelijk van het al dan niet opzettelijk overtreden van de ‘inlichtingenplicht’. Verder is de mogelijkheid uitgebreid om een waarschuwing te geven in plaats van een boete¹⁾.

Volgens de Fraudewet kan een waarschuwing worden gegeven bij verminderde verwijtbaarheid en bij een zeer klein of geen benadelingsbedrag (nulfraude). De waarschuwing kan slechts eenmaal worden gegeven in een periode van twee jaar. Als er in een periode van twee jaar voorafgaand aan de schending van de inlichtingenplicht al een boete of waarschuwing is opgelegd, kan niet meer worden volstaan met het geven van een waarschuwing. In dat geval moet meteen een bestuurlijke boete worden opgelegd.

Waarschuwingen kunnen bijvoorbeeld ook gegeven worden bij het niet voldoen aan de arbeids- of re-integratieverplichting of de opgedragen plicht tot tegenprestatie (Participatiewet). In deze situaties kan een waarschuwing voorafgaan aan een maatregel waarbij de bijstand wordt verlaagd.

Het aantal gegeven waarschuwingen wordt niet uitgevraagd in de Bijstandsdebiteuren en -fraudestatistiek (BDFS) of de Bijstandsuitkeringenstatistiek (BUS). Daarom heeft het CBS in 2017, 2018, 2019 en 2020 een enquête uitgezet bij gemeenten om inzicht te krijgen in het aantal waarschuwingen dat in respectievelijk 2016, 2017, 2018 en 2019 is afgegeven. Dit onderzoek is herhaald voor het verslagjaar 2020.

1.2 Doel van het onderzoek

Het doel van dit onderzoek is om vast te stellen hoeveel waarschuwingen alle Nederlandse gemeenten tezamen hebben gegeven in het kader van de Fraudewet en Participatiewet in 2020. Daarbij wordt de volgende uitsplitsing gemaakt naar de aard van de waarschuwing:

• schending van de inlichtingenplicht,
• niet voldoen aan de opgedragen plicht tot het leveren van een tegenprestatie,
• niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting,
• tekortschietend besef van verantwoordelijkheid,
• overige waarschuwingen.

Ten opzichte van de eerdere onderzoeken is dit een kleine aanpassing en uitbreiding van de uitgevraagde categorieën waarschuwingen. In hoofdstuk 2 wordt dit toegelicht.

1.3 Leeswijzer

In hoofdstuk 2 wordt de onderzoeksmethode beschreven. Na een toelichting op de enquête wordt de berekeningswijze van het aantal waarschuwingen besproken. Daarna worden de representativiteit van de respons (hoofdstuk 3) en het resultaat van de schatting van het aantal waarschuwingen behandeld (hoofdstuk 4). In hoofdstuk 5 worden de conclusies gegeven.

Om een beeld te krijgen van het aantal en de aard van de waarschuwingen die in 2020 zijn gegeven, is een extra uitvraag in de vorm van een korte enquête aan alle Nederlandse gemeenten gestuurd. Voor de gemeenten die niet hebben gerespondeerd is het aantal waarschuwingen geschat op basis van de antwoorden van gemeenten die wel hebben gerespondeerd.

2.1 Enquête

Het onderzoek is uitgevoerd middels een enquête die naar alle gemeenten in Nederland is verstuurd. Deze enquête is opgenomen als bijlage. In overleg met het ministerie van SZW is de vraagstelling iets aangepast en uitgebreid ten opzichte van de eerdere onderzoeken. Mede aanleiding hiervoor was het hoge aantal ‘overige waarschuwingen’ in het onderzoek over 2019. Voor een deel ligt de oorzaak van het hoge aantal ‘overige waarschuwingen’ in het feit dat gemeenten waarschuwingen niet registeren zoals het CBS ze uitvraagt. Voor zover gemeenten waarschuwingen wél naar soort registeren, zijn ze geholpen met een zo logisch en duidelijk mogelijke omschrijving van de antwoordcategorieën die aansluit bij de gemeentelijke praktijk.

In overleg met SZW en op basis van opmerkingen die berichtgevers hebben gemaakt in het onderzoek over 2019 is besloten om de antwoordcategorie ‘niet voldoen aan de arbeidsverplichting’ aan te passen naar ‘niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting’. Daarnaast is de antwoordcategorie ‘tekortschietend besef van verantwoordelijkheid’ toegevoegd. Om meer inzicht te krijgen in het soort waarschuwingen dat nog steeds onder ‘overig’ wordt opgegeven, is bij deze antwoordcategorie een open vraag toegevoegd. Daarin wordt verzocht om te vermelden welke waarschuwingen onder 'overig' zijn opgegeven.

De gemeenten zijn per email benaderd via de berichtgevers van de BDFS en de BUS. Een berichtgever is een gemeente of een dienst die door een aantal gemeenten is opgezet en die de gegevens voor de BDFS en/of de BUS levert aan het CBS. Een berichtgever kan gegevens verstrekken over verschillende gemeenten, maar het omgekeerde komt ook voor: verschillende berichtgevers kunnen over één gemeente rapporteren.

In de enquête is een automatische controle ingebouwd, waarbij wordt nagegaan of de ingevulde aantallen onder de verschillende soorten waarschuwingen (schending inlichtingenplicht, niet voldoen aan de eis tegenprestatie, niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid en overig) exact overeenkomen met het opgegeven totale aantal waarschuwingen. Wanneer deze optelling niet klopt, verschijnt een melding in beeld om de respondent hierop te wijzen. Daarnaast werd aan gemeenten gevraagd om de invulvakjes leeg te laten als het gevraagde aantal onbekend was en een ‘0’ (nul) in te vullen als het gevraagde niet is voorgekomen. Op deze manier kon onderscheid worden gemaakt tussen het niet registreren en het niet opleggen van waarschuwingen.

De enquête is medio maart 2021 verstuurd naar alle berichtgevers, met het verzoek om deze binnen drie weken terug te sturen. Na het verstrijken van de deadline is begin april een herinneringsmail verstuurd naar de berichtgevers die nog niet hadden gerespondeerd, met het verzoek de gegevens alsnog binnen drie weken terug te sturen. Omdat het responspercentage na die termijn nog aan de lage kant was, is een tweede rappel uitgestuurd. Daardoor werd de responstermijn nog eens met drie weken verlengd. De respons kwam uiteindelijk op 81 procent (in 2020 was dat 77 procent).

2.2 Schatting aantal waarschuwingen

2.2.1 Multiple imputation

Om een landelijk beeld te krijgen van de in de enquête gevraagde aantallen moet de non-respons worden bijgeschat. De non-respons omvat enerzijds gemeenten die de enquête niet hebben ingevuld en anderzijds gemeenten die wel gerespondeerd hebben, maar geen volledige informatie konden geven (partiële non-respons). Voor de ophoging voor niet-responderende gemeenten en missende waarden is gebruik gemaakt van een methode die goed om kan gaan met het feit dat de aantallen die gemeenten verstrekken vaak zeer laag of nul zijn: Multiple Imputation (Random Hot Deck Imputation, methode predictive mean matching). Hiermee kan de respons worden aangevuld met een schatting, om zo een totaalbeeld te krijgen over de gevraagde cijfers. Bij deze statistische methode wordt bij elke non-respons-gemeente een gelijkende responderende gemeente (donorgemeente) gezocht. Vervolgens wordt de door de responderende gemeente ingevulde waarde geïmputeerd bij de non-respons-gemeente. Deze procedure leidt tot een volledig gevulde dataset. Om een zo betrouwbaar mogelijke schatting te krijgen, wordt de imputatieprocedure meerdere keren herhaald, wat leidt tot meerdere volledig gevulde datasets. De daaropvolgende analyse om totaalcijfers voor Nederland te bepalen wordt gebaseerd op het gemiddelde van alle volledig gevulde datasets. De schattingsmethode is uitgevoerd met het statistisch programma R, en specifieker met de package Multivariate Imputation by Chained Equations (MICE). Dit is andere software ten opzichte van voorgaande onderzoeken. Hier is voor gekozen omdat de voorheen gebruikte SPSS-software minder goed om blijkt te gaan met de spreiding in de waarden²⁾.

Het analyseproces omvat drie stappen.

Stap 1: Controle en correctie
De eerste stap van het analyseproces is het controleren en eventueel corrigeren van de enquêtedata. Bij enquêtes met deels ontbrekende antwoorden (partiële non-respons) zijn deze, indien mogelijk, afgeleid op basis van de overige antwoorden. Daarbij geldt op basis van logische gronden een aantal regels. Zo moet bijvoorbeeld het totale aantal waarschuwingen een optelling zijn van het aantal waarschuwingen in verband met schending inlichtingenplicht, niet voldoen aan de eis tegenprestatie, niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid en overige waarschuwingen. Daarnaast geldt dat wanneer het totaal aantal gegeven waarschuwingen nul is, de aantallen van de uitsplitsingen ook nul moeten zijn.

Stap 2: Imputatie met behulp van donorgemeente
Gemeenten die wel gerespondeerd hebben, maar geen waarschuwingen registreren (en daardoor op alle vragen missende waarden hebben), zijn in de analyse behandeld als non-respons. Voor de selectie van een donorgemeente voor de gemeenten die niet hebben gerespondeerd of die geen waarschuwingen registreren is gebruik gemaakt van hulpvariabelen.

Voor elke non-respons gemeente is een donorgemeente gezocht die lijkt op de gemeente qua:

• inwoneraantal (gemeentegrootte) en
• het aantal ingestroomde fraudevorderingen in 2020.

De twee achtergrondkenmerken zijn op basis van inhoudelijke gronden en ervaring uit de voorgaande onderzoeken gekozen. Ze zijn voor alle gemeenten bekend, ook voor de gemeenten die de enquête niet hebben ingestuurd. De achtergrondkenmerken worden gebruikt als hulpvariabelen om de ontbrekende enquêtedata (de doelvariabelen) te kunnen invullen (imputeren). Naast deze achtergrondkenmerken worden ook de enquêtevariabelen die worden geïmputeerd gebruikt als hulpvariabelen. Voor het schatten van het aantal waarschuwingen in verband met schending van de inlichtingenplicht bijvoorbeeld wordt naast de achtergrondkenmerken ook gebruik gemaakt van de aantallen waarschuwingen voor het niet voldoen aan de eis tegenprestatie, het niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid en overige waarschuwingen.

Na de imputaties heeft nog een correctie plaatsgevonden, om ervoor te zorgen dat per gemeente de uitsplitsingen blijven optellen tot het totaal aantal waarschuwingen. Deze aanpak is identiek aan die van de eerder uitgevoerde onderzoeken.

De imputatie van de ontbrekende waarden op basis van een donorgemeente is 100 keer uitgevoerd. In totaal heeft dit geleid tot 100 volledig gevulde datasets plus de originele dataset. Bij elke imputatieronde is opnieuw een donorgemeente gezocht, waardoor de geïmputeerde datasets van elkaar verschillen. Voor elke dataset is een populatietotaal voor de doelvariabelen geschat. De uiteindelijke schattingen van de aantallen zijn de gemiddelden van de 100 schattingen.
Bij de imputatie van de ontbrekende waarden op basis van een donorgemeente zijn drie gemeenten uitgesloten, omdat deze als representatieve uitbijters geïdentificeerd werden op één van de enquêtevragen. Dat betekent dat de ingevulde aantallen van deze gemeenten wel juist zijn, maar niet representatief voor andere gemeenten in dezelfde grootteklasse. Bij de berekening van de onzekerheidsmarges zijn de betreffende gemeenten wel meegenomen.

Stap 3: Onzekerheidsmarges berekenen
Omdat de aantallen die in dit rapport gepresenteerd worden voor een deel geschat zijn, hebben de uitkomsten een bepaalde onzekerheidsmarge.
Op basis van de spreiding in de 100 verschillende schattingen kan de onzekerheidsmarge worden bepaald van de uiteindelijke schatting van de aantallen gegeven waarschuwingen. Voor de schattingen zijn marges en relatieve marges berekend om uitspraken te kunnen doen over de nauwkeurigheid van de schattingen. De onzekerheidsmarges zijn op de volgende manier berekend:

\[Marge = \sqrt{\left( \frac{\sum(y-\bar{y})^{2}}{n-1} \right) * (1 + \frac{1}{n})} * 1,96\]

Waarbij:

y  =  schatting in geïmputeerde dataset
ӯ  =  gemiddelde aantal van alle schattingen (puntschatting)
n  =  aantal imputaties

De marges zijn vervolgens gebruikt om een 95%-betrouwbaarheidsinterval voor de schatting te construeren. Het 95%-betrouwbaarheidsinterval wil zeggen dat in 95 van de 100 gevallen het werkelijke aantal binnen dit interval valt. Dit betekent dat er een kleine kans is dat het werkelijke aantal hoger of lager dan dit interval is. Hoe breder het interval is, hoe minder nauwkeurig de schatting. De relatieve marges zijn berekend door de marge te delen door de puntschatting.

Om te bepalen of de schattingen betrouwbaar zijn, wordt naast de marges ook gekeken naar het aantal verschillende waarden van de doelvariabelen en de spreiding hiervan. Een klein aantal verschillende waarden met daarbij een grote spreiding, maakt het moeilijker om een betrouwbaar model samen te stellen waarmee kan worden bijgeschat voor de non-respons.

2.3 Gebruikte bronnen

Naast de gegevens die uit de enquête beschikbaar zijn gekomen, is ook gebruik gemaakt van informatie uit de Bijstandsdebiteuren en -fraudestatistiek (BDFS) en van cijfers op gemeenteniveau afkomstig van CBS StatLine.

Bijstandsdebiteuren en -fraudestatistiek (BDFS)
Om voor de niet-responderende gemeenten het aantal waarschuwingen te schatten is het aantal ingestroomde fraudevorderingen in 2020 gebruikt als hulpvariabele. Deze gegevens zijn afkomstig uit de BDFS. De BDFS is een maandstatistiek en bevat informatie die door gemeenten en de SVB wordt aangeleverd over de in Nederland openstaande schulden die ontstaan zijn vanuit de algemene- en bijzondere bijstand, IOAW, IOAZ en het Bbz. Maandelijks worden bestanden met gegevens over afzonderlijke vorderingen door de gemeenten en de SVB aan het CBS verstrekt. Gegevens van de SVB zijn in de analyse niet meegenomen. In de analyse zijn per gemeente alleen de vorderingen meegenomen die ontstaan zijn vanuit de algemene bijstand op grond van de Participatiewet. Dit betekent dat de vorderingen die ontstaan zijn vanuit de IOAZ, de IOAW, het Bbz en de aanvullende bijstandsuitkeringen (bijzondere bijstand) buiten beschouwing zijn gelaten.

Er is gebruik gemaakt van transactiebestanden. De term transactiebestand wordt gebruikt voor bestanden waarin administratief vertraagde informatie voor de twee verslagmaanden volgend op een bepaalde verslagmaand wordt gebruikt om de data voor die verslagmaand te verbeteren. Op die manier wordt alle beschikbare, recente informatie meegenomen voor de berekening van de aantallen fraudevorderingen.

CBS StatLine
Het inwoneraantal per gemeente (gemeentegrootte) is ontleend aan tabellen op gemeenteniveau die zijn gepubliceerd op CBS StatLine³⁾.

In 2020 waren er 355 gemeenten in Nederland. Hiervan hebben er 288 de enquête geretourneerd. Dit komt overeen met een respons van 81 procent. Van de 288 gemeenten die hebben gerespondeerd, hebben er 29 aangegeven geen waarschuwingen te registreren. Deze respons is niet bruikbaar voor het schatten van het totale aantal waarschuwingen en daarom zijn deze gemeenten in de analyse behandeld als non-respons. Dit betekent dat het aantal waarschuwingen voor 96 gemeenten (67 non-respons plus 29 zonder registratie) is geschat op basis van de respons van 259 gemeenten.

Om vast te kunnen stellen of de responderende gemeenten representatief zijn voor heel Nederland, is voor de hulpvariabelen (zie paragraaf 2.2) bekeken in hoeverre de verdeling van deze gemeenten overeenkomt met de verdeling van alle Nederlandse gemeenten op:

• inwoneraantal, ofwel gemeentegrootteklasse;
• het aantal ingestroomde fraudevorderingen in 2020, ontstaan vanuit de algemene bijstand op grond van de Participatiewet.

3.1 Representativiteit naar gemeentegrootteklasse

De grootteklasse van een gemeente wordt bepaald op basis van het aantal inwoners. De gemeenten zijn ingedeeld in acht grootteklassen:

1. Minder dan 5 000 inwoners
2. 5 000 tot 10 000 inwoners
3. 10 000 tot 20 000 inwoners
4. 20 000 tot 50 000 inwoners
5. 50 000 tot 100 000 inwoners
6. 100 000 tot 150 000 inwoners
7. 150 000 tot 250 000 inwoners
8. 250 000 inwoners of meer

Het responspercentage was het laagst in de grootteklasse 5 000 tot 10 000 inwoners, namelijk 75 procent. Bij de G4, de vier grootste gemeenten, was de respons 100 procent.

Om te bepalen of de respons representatief is voor heel Nederland, is de verdeling van de grootteklassen van de responderende gemeenten vergeleken met die van alle gemeenten in Nederland.

In figuur 3.1.1 is te zien dat de relatieve verdeling van de responderende gemeenten over de grootteklassen nagenoeg overeenkomt met de relatieve verdeling van alle gemeenten over deze klassen. Dit betekent dat de responderende gemeenten qua inwonertal representatief zijn voor alle gemeenten van Nederland.

In figuur 3.1.2 is per grootteklasse het totaal aantal gemeenten weergegeven, hoeveel gemeenten daarvan hebben gerespondeerd en hoeveel gemeenten daarvan (volgens hun opgave in de enquête) waarschuwingen hebben geregistreerd in 2020.

3.2 Representativiteit naar aantal ingestroomde fraudevorderingen

In figuur 3.2.1 zijn de gemeenten op basis van het aantal nieuw ingestroomde fraudevorderingen in 2020 in vier ongeveer gelijke groepen ingedeeld: kwartielgroepen. Deze informatie is afkomstig uit de BDFS⁴⁾. De 25 procent gemeenten met het kleinste aantal nieuwe fraudevorderingen in 2020 zijn ingedeeld in de eerste categorie en de 25 procent gemeenten met het grootste aantal nieuwe fraudevorderingen zijn ingedeeld in de vierde categorie. Op deze manier bevat elke categorie ongeveer een kwart van de Nederlandse gemeenten. In de figuur is te zien hoeveel van alle gemeenten in elke kwartielgroep vallen, hoeveel hiervan gerespondeerd hebben en hoeveel daarvan (volgens de opgave in de enquête) waarschuwingen registreren.

Het aandeel gemeenten dat gerespondeerd heeft ligt in groep 3 het hoogst (84 procent). Groep 1, de gemeenten met de minste ingestroomde fraudevorderingen, heeft met 76 procent het laagste aandeel responderende gemeenten.
Ook in de relatieve aandelen van de responderende gemeenten die waarschuwingen registreren zijn kleine verschillen zichtbaar. In de eerste kwartielgroep zijn er relatief de minste registrerende gemeenten (62 procent). In de overige drie groepen is dat aandeel tussen de 76 en 78 procent.

Al eerder is opgemerkt dat in totaal 259 van de 288 responderende gemeenten, dus 90 procent, waarschuwingen registreren. In alle kwartielgroepen ligt het percentage responderende gemeenten dat waarschuwingen registreert hoog: 82 procent in de eerste groep, 91 procent in groepen 2 en 3 en 96 procent in de vierde groep.

Samenvattend kan geconstateerd worden dat de respons representatief is voor gemeenten van verschillende grootteklassen en voor gemeenten met een verschillend aantal ingestroomde fraudevorderingen volgens de BDFS.

Op basis van de respons op de enquête en de ophoging met behulp van de imputatiemethode zijn schattingen gemaakt voor het totaal aantal waarschuwingen en de verschillende soorten waarschuwingen in Nederland in 2020. De resultaten worden weergegeven in tabel 4.1.1a Hierin zijn ook de cijfers van het onderzoek over 2019 opgenomen. De cijfers van alle onderzoeken, over de jaren 2016 tot en met 2020, staan in tabel 4.1.1b in bijlage 2. De schattingen gaan gepaard met een bepaalde onzekerheid, uitgedrukt in de relatieve marge. De relatieve marge geeft aan hoeveel procent het werkelijke aantal kan afwijken van de puntschatting. Met behulp van deze marges zijn de 95%-betrouwbaarheidsintervallen bepaald.

4.1 Aantal waarschuwingen 2020 en eerder

Uit tabel 4.1.1a blijkt dat de Nederlandse gemeenten in 2020 in totaal naar schatting 9 duizend waarschuwingen hebben gegeven. De schattingen gaan gepaard met een relatieve onzekerheidsmarge van 6 procent. Daardoor heeft het 95%-betrouwbaarheidsinterval voor het totale aantal waarschuwingen als ondergrens 8,4 duizend en als bovengrens 9,6 duizend waarschuwingen. Dit betekent dat in 95 van de 100 gevallen het werkelijke totale aantal waarschuwingen binnen deze range zal liggen. Er is een kleine kans dat het aantal hoger of lager ligt. Het totaal aantal geschatte waarschuwingen in 2020 is lager dan in 2019. In dat jaar kwam het totaal op 13 duizend uit.

Omdat het aantal in 2020 gegeven waarschuwingen opvallend lager is dan in 2019, is aan de grootste gemeenten gevraagd of zij kunnen aangeven wat de reden daarvoor is. Zij meldden dat de oorzaak niet ligt in een andere beleidslijn. Meest voor de hand liggend is dat het lagere aantal waarschuwingen een indirect gevolg is van de coronapandemie. Hierdoor was de druk op de uitvoeringsmedewerkers hoog (onder andere omdat zij de Tozo⁵⁾ moesten uitvoeren), waardoor zij minder tijd hadden voor reguliere werkzaamheden. Daarnaast noemde één gemeente dat in 2020 de uitvoeringspraktijk is veranderd, wat inhoudt dat voorafgaand aan het opleggen van een waarschuwing of een boete bewuster wordt nagegaan of een overtreding verwijtbaar was. Ook dit zal geleid hebben tot minder geregistreerde waarschuwingen.

Ook de verschillende soorten waarschuwingen laten in 2020 een daling zien ten opzichte van 2019. Zoals elk jaar zijn de meeste waarschuwingen gegeven vanwege het schenden van de inlichtingenplicht: in 2020 naar schatting 7,3 duizend met een relatieve marge van 3 procent.

Om het voor gemeenten zo duidelijk mogelijk te maken onder welke soort zij waarschuwingen in de enquête kunnen opgeven, is de antwoordcategorie ‘niet voldoen aan de arbeidsverplichting’ aangepast naar ‘niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting’. Naar schatting ging het in 2020 om 240 waarschuwingen. De relatieve marge is 12 procent, wat neerkomt op een ondergrens van 210 en een bovengrens van 270. In 2019 kwam het geschatte aantal waarschuwingen wegens niet voldoen aan de arbeidsverplichting uit op 900, met een relatieve marge van 4 procent. Ondanks de uitbreiding van de antwoordcategorie is het geschatte aantal in 2020 dus kleiner en de onzekerheid groter. Dit heeft waarschijnlijk opnieuw te maken met de coronapandemie. Vermoedelijk was het minder of nauwelijks mogelijk om te voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting en zijn er hierdoor in veel gemeenten minder of geen waarschuwingen gegeven. Het feit dat de aantallen kleiner zijn dan in 2019, waarbij ook vaker ‘0’ is ingevuld, heeft invloed op de onzekerheidsmarges.

De antwoordcategorie ‘tekortschietend besef van verantwoordelijkheid’ is in de enquête over 2020 voor het eerst opgenomen. Naar schatting is dit type waarschuwing in totaal 40 keer gegeven. De bij dit aantal behorende relatieve marge is met 35 procent vrij groot. Dat hangt samen met de kleine opgegeven aantallen. In absolute zin is de marge beperkt; in de praktijk zal het aantal waarschuwingen dat is gegeven wegens tekortschietend besef van verantwoordelijkheid tussen de 30 en de 50 liggen.

Het aantal waarschuwingen voor het niet voldoen aan de eis tot het leveren van een tegenprestatie is naar schatting aanzienlijk lager dan 50. Verreweg de meeste responderende gemeenten hebben aangegeven dat dat dergelijke waarschuwingen niet zijn gegeven. Het kwam slechts een enkele keer voor dat deze vraag werd ingevuld en indien het werd ingevuld was het aantal waarschuwingen laag. Omdat waarschuwingen wegens het niet voldoen aan de eis tegenprestatie slechts sporadisch lijken voor te komen, is het niet mogelijk om een betrouwbare berekening te maken van het aantal en de onzekerheidsmarges. Daarom is net als in voorgaande jaren besloten de resultaten van de schatting niet te publiceren.

Tot slot zijn er in 2020 naar schatting 1,4 duizend waarschuwingen gegeven die in de categorie 'overig' vallen, met een betrouwbaarheidsinterval van 1,0 tot 1,9 duizend. Het geschatte aantal waarschuwingen in de categorie ‘overig’ is relatief gezien niet veel lager dan in 2019. De volgende paragraaf gaat hier verder op in.

4.2 Overige waarschuwingen en opmerkingen van gemeenten

Ondanks de aanpassing en uitbreiding van de vraagstelling ten opzichte van de eerdere onderzoeken is 16 procent van het geschatte totale aantal waarschuwingen opgegeven onder de antwoordcategorie ‘overig’. Bij deze categorie is een open vraag toegevoegd waarin gemeenten konden vermelden welke soorten waarschuwingen onder 'overig' zijn opgegeven. Enkele gemeenten hebben dat gedaan, waarbij het antwoord betrekking had op een enkele waarschuwing. Dat geldt bijvoorbeeld voor ‘niet behoud arbeid door eigen toedoen’ en ‘verwijtbaar werkloos maar persoonlijke omstandigheden van toepassing’.

Het antwoord dat door de meeste gemeenten werd gegeven komt er op neer dat waarschuwingen niet zo gedetailleerd zijn geadministreerd dat de opdeling in soorten gemaakt kan worden. Dit betekent dat onder de overige waarschuwingen vaak ook waarschuwingen vallen vanwege het schenden van de inlichtingenplicht, het niet voldoen aan de eis tot het leveren van een tegenprestatie, het niet voldoen aan de arbeids- en/of re-integratieverplichting en tekortschietend besef van verantwoordelijkheid.

Aanvullend heeft een aantal gemeenten gebruik gemaakt van de ruimte om een opmerking te maken bij de enquête. Deze zijn verdeeld in drie groepen:

1. Gemeenten die geen waarschuwingen hebben opgegeven.
   Enkele gemeenten gaven aan dat zij door de coronapandemie in 2020 geen waarschuwingen hebben opgelegd. Bij de meeste gemeenten was het echter niet mogelijk om een aantal waarschuwingen op te geven omdat zij die niet registreren in hun systeem (alleen in rapportages).
2. Gemeenten die naar eigen zeggen weinig waarschuwingen hebben opgegeven.
   Bij enkele gemeenten is de registratie van waarschuwingen niet correct of niet volledig. Daarnaast geven meerdere gemeenten zelden een waarschuwing omdat dat niet aan de orde is in hun uitvoeringspraktijk. Indien daartoe aanleiding bestaat, wordt de belanghebbende opgeroepen voor een gesprek waarin uitleg wordt gegeven over alle verplichtingen, zonder dat dat financiële gevolgen heeft. Er wordt dus geen maatregel opgelegd of een waarschuwing gegeven. Als de belanghebbende niet komt opdagen voor dit gesprek, heeft dat alsnog financiële consequenties. Een gemeente formuleerde dit als volgt:
   “Waarschuwingen m.b.t. maatregelwaardig gedrag worden opgepakt binnen de reguliere re-integratie. Er wordt zelden gebruik gemaakt van een formele waarschuwing omdat cliënten dan al meermaals op hun gedrag zijn gewezen in het reguliere proces.”
3. Gemeenten die niet naar alle soorten waarschuwingen konden uitsplitsen.
   Meermaals werd aangegeven dat waarschuwingen uitsluitend worden toegepast bij schending van de inlichtingenplicht. In andere gevallen wordt geen waarschuwing gegeven, maar volgt afstemming. Een voorbeeld hiervan:
   "De [overige] gedragingen vallen binnen het kader van de Afstemmingsverordening (verlaging uitkering/maatregel). Binnen dit kader wordt er (in de gemeente X) geen waarschuwing opgelegd, maar vindt er dus afstemming van de uitkering plaats, met een verlaging van de bijstand als eventueel gevolg.”
   
   Specifiek ten aanzien van waarschuwingen wegens het niet voldoen aan de eis tot het leveren van een tegenprestatie merkten meerdere gemeenten op dat zij de tegenprestatie niet uitvoeren en daarom hiervoor geen waarschuwingen geven.
   Ten slotte merkten meerdere gemeenten nogmaals op (zoals hiervoor al genoemd bij de ‘overige waarschuwingen’) dat zij in hun registratie niet vastleggen om welk soort waarschuwing het gaat.

Om zicht te krijgen op het aantal waarschuwingen dat gemeenten in 2020 hebben gegeven in het kader van de Fraudewet en de Participatiewet, is een enquête verstuurd naar alle Nederlandse gemeenten. Van de 355 gemeenten hebben er 288 gerespondeerd (81 procent). Er zijn 29 gemeenten die wel gerespondeerd hebben, maar aangaven geen waarschuwingen te registreren. Deze gemeenten zijn behandeld als non-respons, omdat het aantal waarschuwingen geschat moest worden. De respons was representatief met betrekking tot het inwonertal van gemeenten (gemeentegrootte) en het aantal ingestroomde fraudevorderingen volgens de BDFS.

Voor de ophoging van het aantal waarschuwingen vanwege non-respons is gebruik gemaakt van de imputatiemethode Random Hot Deck Imputation (predictive mean matching). Hierbij is voor de niet-responderende gemeenten een donorgemeente gezocht die lijkt op de gemeente qua inwoneraantal en het aantal ingestroomde fraudevorderingen.

In 2020 zijn ongeveer 9 duizend waarschuwingen gegeven door gemeenten in het kader van de Fraudewet en de Participatiewet. Dit aantal is lager dan in 2019. In dat jaar kwam het geschatte totaal op 13 duizend uit. De daling is voor een deel te wijten aan de coronapandemie. Net als in eerdere jaren werd in 2020 het grootste gedeelte (7,3 duizend) van de waarschuwingen gegeven voor schending van de inlichtingenplicht. Daarnaast werden kleinere aantallen waarschuwingen gegeven wegens het niet voldoen aan de arbeidsverplichting, tekortschietend besef van verantwoordelijkheid, het niet voldoen aan de eis tot het leveren van een tegenprestatie en overige waarschuwingen.

Tabel 4.1.1b Aantal waarschuwingen naar soort, 2016-2020¹⁾

Inlichtingen
Vragen over deze publicatie kunnen gestuurd worden aan het CBS onder vermelding van het referentienummer PR000808/3 BDFS-G.