Financieringsmonitor 2021

Van alle ondernemingen in het mkb in de business economy heeft 19 procent behoefte aan nieuwe externe financiering. Van de groep bedrijven met een financieringsbehoefte zet 86 procent serieuze stappen om de mogelijkheden te verkennen. Van de bedrijven die zich hebben georiënteerd of die al bekend waren met de mogelijkheden, besluit vervolgens 52 procent daadwerkelijk een financieringsaanvraag te doen. Daarvan is 77 procent succesvol. Zij krijgen het aangevraagde bedrag geheel of ten dele. Cijfers uit de Financieringsmonitor 2021 zijn gebaseerd op de periode juli 2020 tot juli 2021. Andere opvallende uitkomsten zijn als volgt:

Behoefte aan financiering licht afgenomen maar niet significant

Ten opzichte van de vorige Financieringsmonitor hebben iets minder bedrijven een externe financieringsbehoefte. Voor het gehele mkb is deze afname niet statistisch significant, maar wel specifiek voor het kleinbedrijf en het middenbedrijf. Deze afname is te zien in alle bedrijfstakken. De financieringsbehoefte is voor zowel jonge als oudere bedrijven afgenomen ten opzichte van vorig jaar. De voornaamste motivatie om geen externe financieringsbehoefte te hebben, is dat bedrijven juist een beroep doen op intern eigen vermogen. Bedrijven die geen financieringsbehoefte hebben, hebben over het algemeen dan ook een hogere solvabiliteit en liquiditeit dan bedrijven die dat wel hebben. Andere veelvoorkomende redenen waarom bedrijven geen externe financieringsbehoefte hebben, zijn dat men geen kansen ziet om te groeien (al dan niet door corona) of dat men onafhankelijk wil blijven van geldschieters.

Vanzelfsprekendheid van bank als eerste oriëntatiekanaal neemt af

Van de ondernemers met een financieringsbehoefte, zet de overgrote meerderheid ook stappen om zich te oriënteren op externe financiering. Net als in voorgaande jaren is de bank het voornaamste kanaal waar bedrijven een beroep op doen om zich te oriënteren op externe financiering: 63 procent stapt direct naar de bank om de mogelijkheden te bespreken. Wel is deze vanzelfsprekendheid van de bank als oriëntatiekanaal opnieuw afgenomen vergeleken met een jaar eerder. Dit proces is al enkele jaren zichtbaar: in 2018 ging meer dan driekwart nog naar de bank voor informatie. Bedrijven in het midden- en kleinbedrijf oriënteren zicht over het algemeen vaker via de bank dan bedrijven in het microbedrijf. Na de bank worden de accountant en financieel adviseur het vaakst als informatiekanaal gebruikt: door iets meer dan de helft van de bedrijven. Verschillende andere oriëntatievormen zijn ten opzichte van vorig jaar licht gegroeid in populariteit: oriëntatie via andere financiers, online en via bekenden.

Weer minder mkb-ondernemers die overgaan tot een financieringsaanvraag

Voor het tweede jaar op rij is binnen het mkb het aandeel bedrijven dat tot een financieringsaanvraag komt, afgenomen. In het grootbedrijf nam het aantal bedrijven dat een aanvraag deed juist toe. De meest voorkomende redenen om na oriëntatie toch geen aanvraag te doen zijn het coronavirus (met name bij micro- en kleinbedrijf) en de al bestaande mogelijkheden om de financieringsbehoefte toch intern te financieren.

Kans op geslaagde financiering neemt nog meer toe met grootte van het bedrijf

Vorig jaar was het al zo dat de kans op een geslaagde financiering toenam met de grootte van het bedrijf. Dit jaar is dat verschil nog verder uitvergroot. Het midden- en grootbedrijf is succesvoller dan vorig jaar in het aanvragen van financiering. Het micro- en kleinbedrijf heeft juist minder vaak succes. Het percentage succesvolle aanvragen is groter bij niet-bancaire dan bij bancaire financiers.

De Financieringsmonitor

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) stelt de Financieringsmonitor samen in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). De voorgaande edities zijn in begin 2019, 2020 en 2021 verschenen, dit onderzoeksrapport bevat de uitkomsten van de vierde meting.

De monitor bestaat uit een verkenning van de vraagzijde van de markt voor financiering. Met een digitale enquête onder 10 000 ondernemingen, waarvan er 4 900 respondeerden, is de gehele zoektocht naar financiering in beeld gebracht: van behoefte tot aan uitkomst.

Sinds 2018 stelt het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) de Financieringsmonitor samen in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK)¹⁾. Het doel van de monitor is om een overzichtelijk beeld te geven van de Nederlandse markt voor externe financiering voor bedrijven in het midden- en kleinbedrijf (mkb). Hierbij ligt de nadruk op de vraagzijde. Daarvoor wordt de zoektocht naar financiering van ondernemers gevolgd en een schets gegeven van recente ontwikkelingen op de Nederlandse financieringsmarkt. Deze vierde editie van de monitor heeft betrekking op de periode die loopt van 1 juli 2020 tot 1 juli 2021.

De Financieringsmonitor bestaat uit drie onderdelen. De voornaamste uitkomsten worden beschreven in dit onderzoeksrapport dat ook dit jaar als webpublicatie en als pdf-document verschijnt. Het dashboard geeft op interactieve wijze meer detailinformatie. Ten slotte worden de analysedata die voortkomen uit de monitor beschikbaar gesteld aan gebruikers van de microdatafaciliteit van het CBS. Zo kunnen ook anderen de zoektocht naar financiering van het mkb onderzoeken.

1.1 Aanpak

De zoektocht van het mkb naar financiering wordt in deze monitor in beeld gebracht met een digitale enquête waarvoor ongeveer 10 000 ondernemingen zijn benaderd en waar ruim 4 900 respondenten aan mee hebben gedaan²⁾. Dit is een steekproef uit de totale populatie van ruim 295 000 midden- en kleinbedrijven met minimaal 2 werkzame personen in de business economy, aangevuld met grootbedrijf en landbouw om te kunnen benchmarken. De resultaten die op basis van deze steekproef in de monitor worden weergegeven zijn representatief voor de hele populatie, maar zijn dus schattingen van de uitkomsten onder alle bedrijven. Daarom zijn er 95%-betrouwbaarheidsintervallen opgenomen voor de belangrijkste indicatoren.

Vraag en aanbod

Met de zoektocht naar externe financiering wordt een deel van de markt voor financiering in beeld gebracht. Een markt bestaat echter uit vraag én aanbod. De vraag naar financiering vindt zijn oorsprong bij bedrijven. Het aanbod bestaat uit al het geld dat de banken, non-bancaire financiers, institutionele investeerders, private investeerders, betrokken consumenten, en zo verder, uit zouden willen zetten. Deze monitor beperkt zich tot een overzicht van recente ontwikkelingen in het verstrekte aanbod voor acht vormen van financiering: bankkredieten, crowdfunding, equipment lease, factoring, private equity inclusief durfkapitaal, direct lending, de mkb-beurs en kredietunies. Alle data komen uit bronnen buiten het CBS en zijn enkel verzameld als ondersteunende informatie. Het geeft een context waarbinnen de vraag naar financiering gezien moet worden.

Vrouwelijk ondernemerschap

Slechts een beperkt deel van de durfkapitaalinvesteringen vindt zijn weg naar bedrijven van vrouwelijke ondernemers of gemengde teams (TechLeap.NL, 2019). Dat leidt tot vragen over de mate waarin vrouwelijke ondernemers toegang hebben tot bedrijfsfinanciering in brede zin. Net als de vorige edities gaat deze vierde editie van de Financieringsmonitor ook in op de zoektocht van vrouwelijke ondernemers naar financiering.

De gevolgen van het coronavirus

Net als in de vorige editie is de enquête uitgebreid met enkele vragen en antwoordmogelijkheden over de ervaren en verwachte gevolgen van het coronavirus. Het is aannemelijk dat de gevolgen van het coronavirus ook gelden voor de financiering van het mkb in het afgelopen jaar. De extra informatie die dit oplevert, wordt steeds besproken op de relevante plekken binnen de verschillende hoofdstukken van dit rapport.

1.2 Leeswijzer

De rest van de monitor is als volgt opgezet. Hoofdstuk 2 geeft een overzicht van recente ontwikkelingen in bancaire financiering en verschillende vormen van non-bancaire financiering. Hoofdstuk 3 is een leeswijzer voor de hoofdstukken die daarna volgen en voor de zoektocht van bedrijven naar externe financiering. Het gaat in op de interpretatie van uitkomsten voor de zoektocht: de trechterwerking van het zoekproces, de populatie en marges rondom de uitkomsten. Hoofdstuk 4 beschrijft de financieringsbehoefte en hoofdstuk 5 de oriëntatiefase. Hoofdstuk 6 en 7 gaan in op de echte aanvraag van financiering: het proces en de uitkomsten. Vervolgens bespreekt hoofdstuk 8 de resultaten rondom de toekomstige verwachte financieringsbehoefte. Tot slot volgt als bijlage de onderzoeksverantwoording en een bijlage over vrouwelijk ondernemerschap en de toegang tot externe financiering.

Het jaar 2020 stond ook op economisch vlak in het teken van de gevolgen van het coronavirus. De ontwikkeling van het bbp volgde de ontwikkeling van contact-beperkende maatregelen. Door een gezonde uitgangspositie en omvangrijke steunpakketten van de overheid bleven grootschalige liquiditeitstekorten en faillissementen bij bedrijven uit. In 2020 maakte de helft van de bedrijven met 2 of meer werkzame personen gebruik van 1 of meer steunmaatregelen (CBS, 2021b). Problemen in de reële economie bleven zo beperkt en sloegen niet over naar het financiële systeem. Het uitblijven van betalingsproblemen bij bedrijven gecombineerd met het monetair beleid van de ECB zorgt er uiteindelijk voor dat bedrijven blijvend lage rentes betalen op krediet (CPB, 2021c). De kredietverlening aan het mkb is sterk beïnvloed door de coronacrisis en de maatregelen van overheid en financiers om ondernemers daarbij te ondersteunen.

Dit hoofdstuk is bedoeld om de uitkomsten van de Financieringsmonitor in een breder perspectief te plaatsen. Het beschrijft eerst de ontwikkelingen in de economie en daarna de ontwikkelingen op de bancaire en non-bancaire markten voor financiering in 2020 en de eerste helft van 2021. Daar wordt enige duiding aan gegeven met behulp van een niet-uitputtende selectie van recent onderzoek.

2.1 De Nederlandse economie tijdens de coronapandemie

Door contact-beperkende maatregelen kwamen bedrijfstakken zoals horeca, cultuur en recreatie en delen van de dienstverlening vrijwel stil te liggen. Tegelijkertijd waren er ook delen van de economie die welvoeren bij een meer digitaal georganiseerde samenleving, zoals de distributiecentra, voedselproducenten en fabrikanten van medische apparatuur. De eerste helft van 2021 begon met de strengste maatregelen om de coronacrisis te beteugelen tot dan toe, maar eindigde met een steeds verder herstellende economie, versoepelingen en een toenemende vaccinatiegraad.

Het bbp golft mee met de coronacrisis

De gevolgen van de coronapandemie hebben tot een crisis geleid die zorgde voor één van de grootste dalingen van het Nederlandse bbp sinds de Tweede Wereldoorlog. De dynamiek van het bbp beweegt mee met de mate van contact-beperkende maatregelen die getroffen zijn. Het tweede kwartaal van 2020 zag bijvoorbeeld een forse daling in het bbp van 8,5 procent ten opzichte van het voorgaande kwartaal. In het derde kwartaal groeide het bbp juist weer met 7,8 procent. Een harde lockdown inclusief een avondklok ging vervolgens samen met twee kwartalen van krimp. En in het tweede kwartaal van 2021 groeide het bbp juist weer met 3,1 procent ten opzichte van een kwartaal eerder. 

Economisch herstel na een jaar

In de zomer van 2021 stonden veel van de seinen echter weer op groen: het producentenvertrouwen was op recordhoogte door optimisme over de orderportefeuille en de voorraden, in mei lag de industriële productie hoger dan in mei 2019 (CBS, 2021c), de export vertoonde recordgroei in het voorjaar (CBS, 2021d) en het consumentenvertrouwen is terug op het niveau van voor de uitbraak van de coronacrisis (zij het weliswaar nog steeds negatief, CBS, 2021e). Gestoeld op deze ontwikkelingen en een aantrekkende consumptie kan de Nederlandse economie in 2021 en 2022 ieder jaar met ruim 3 tot 4 procent groeien (CPB, 2021a). Deze groei kan lager uitvallen door onzekerheden in de verdere ontwikkelingen van de coronapandemie in het nieuwe jaar, maar ook hoger als Nederlanders hun extra spaargeld versneld omzetten in bestedingen. Andere risico’s zijn de aanhoudende krapte op de arbeidsmarkt en aanhoudende problemen bij internationale aanvoerlijnen en beschikbare voorraden.

Van steun naar herstel

Faillissementen van bedrijven liggen aanzienlijk lager tijdens de coronacrisis: halverwege 2021 zijn het er slechts half zoveel als in de eerste helft van de twee voorgaande jaren. Tegelijkertijd zijn er wel 20 procent meer bedrijven opgeheven in 2020, voornamelijk bestaande uit slechts één werkzame persoon. De faillissementen kunnen een inhaalslag maken wanneer de coronasteunmaatregelen worden afgebouwd en bedrijven liquiditeits- en betalingsproblemen krijgen. Tijdens hun looptijd hebben die maatregelen mogelijk tot het voortbestaan van een groep bedrijven geleid die alsnog later in gevaar komt. Dit zijn bedrijven die er al vóór corona slecht voor stonden en door de maatregelen nog overeind gehouden werden of bedrijven die door de structuurveranderingen in de economie hun levensvatbaarheid recenter hebben verloren (CPB, 2021c).

2.2 Mkb-financiering anders dan anders in coronajaar

De kredietverlening aan het bedrijfsleven sinds de start van de coronacrisis kan niet los gezien worden van de gevolgen van die crisis, de impact op de kredietvraag  en de overheidsmaatregelen om de economie te ondersteunen. Na de start van de coronacrisis in het tweede kwartaal van 2020 is er ten opzichte van datzelfde kwartaal een jaar eerder een terugloop te zien van  nieuwe kredietverlening aan het bedrijfsleven door banken. Naast deze jaar-op-jaar daling was er ook de grootste kwartaal-op-kwartaal daling sinds begin 2016: het bedrag aan nieuwe contracten nam meteen met 15 procent af. In het derde en vierde kwartaal zette die daling voort. Dit kwam enerzijds door een verminderde investeringsbereidheid bij bedrijven (CBS, 2021f, 2021g), maar anderzijds geeft een meerderheid van de banken zelf ook aan voor het eerst na een periode van versoepelingen de acceptatiecriteria weer te hebben aangescherpt (DNB, 2021d). Zij waken voor het opbouwen van risico’s in hun portefeuille, omdat de kans dat bedrijven niet in staat zijn om hun krediet terug te betalen ook toenam.

De forse stijging van het totale bedrag aan nieuwe contracten met 44 procent in het eerste kwartaal van 2021 was eenmalig en bestond volledig uit nieuwe leningen met een bedrag van 1 miljoen euro of meer die voornamelijk bij het grootbedrijf terecht zijn gekomen. In de uitstaande kredietverlening aan het mkb is slechts een bescheiden stijging van 2 procent zichtbaar na een jaar van continue kleine dalingen van kwartaal op kwartaal, zowel bij de leningen als het rekeningcourant.

Monetair beleid en overheidsbeleid drukken kortstondige rentestijging

De Nederlandse overheid heeft een uitgebreid pakket aan steunmaatregelen opgetuigd om liquiditeitstekorten bij bedrijven te voorkomen met onder andere een vergoeding van de loonkosten bij omzetverlies, tegemoetkomingen in de vaste lasten en uitstel van belastingbetalingen. Bestaande financieringsinstrumenten zijn bovendien verruimd om banken te ondersteunen in hun kredietverlening.

Dat de kredietverlening niet verder is afgenomen, kan samenhangen met het monetair beleid van de Europese Centrale Bank (ECB) dat er op gericht is een liquiditeitscrisis te voorkomen. Zo is het  budget voor aankopen van effecten in het Pandemic Emergency Purchasing Programme (PEPP) inmiddels toegenomen tot 1 850 miljard euro en is het programma verlengd tot minstens maart 2022. De rente op bankleningen wordt gedrukt met een speciaal leningenprogramma, de Pandemic Emergency Longer-term Refinancing Operations (PELTRO).

Mede door dit ruime monetaire beleid was de rentepiek die in het tweede kwartaal van 2020 zichtbaar was een kwartaal later alweer verdwenen. Eenzelfde kortstondige piek liet zich bij de grootste leningbedragen opvallend genoeg pas aan het einde van 2020 zien.

Coronacrisis niet overgeslagen naar de financiële economie

De contact-beperkende maatregelen die door de overheid zijn getroffen om de gevolgen van het coronavirus een halt toe te roepen, leiden onvermijdelijk tot een veranderde vraag naar goederen en diensten. In sommige bedrijfstakken betekent dit zelfs een volledige vraaguitval. Via kasstroom- en liquiditeitsproblemen en uiteindelijk faillissementen kunnen problemen in de reële economie zo over slaan op de financiële economie als bedrijven niet meer aan hun betalingsverplichtingen kunnen voldoen.

Het Nederlandse bedrijfsleven was voor de crisis echter gezond. Samen met het steunpakket van de overheid heeft dat er voor gezorgd dat de daling in de solvabiliteit en liquiditeitstekorten bij bedrijven in de economie als geheel beperkt bleven, zij het met duidelijke sectorale verschillen (CPB, 2021d en DNB, 2021a). Bovendien hebben de banken uitstel van betaling gegeven: in 2020 kregen 129 000 bedrijven een betalingspauze (NVB, 2021). Grote problemen voor financiers zijn uitgebleven. De kernkapitaalratio’s van Nederlandse banken zijn zelfs gestegen en de liquiditeitsbuffers zijn toegenomen, waardoor negatieve schokken beter opgevangen kunnen worden (CPB, 2021c).

2.3 Pas op de plaats voor non-bancaire financiering na jaren van groei

Jarenlang kenden de belangrijkste vormen van non-bancaire financiering in Nederland consequente groei³⁾. De omvang van crowdfunding nam in zeven jaar tijd met bijna 3 000 procent toe van 14 miljoen euro in 2012 tot 417 miljoen in 2019 (Crowdfundingcijfers.nl, 2021). Investeringen in bedrijven vanuit durfkapitaal en private equity werden bijna vier keer zo groot in diezelfde periode en de omvang van objectfinancieringsvormen equipment lease en factoring verdubbelde. Hoewel de absolute omvang van deze financieringsvormen nog achterblijft bij de klassieke bancaire financiering, was er sprake van een duidelijke en consequente trend omhoog. In 2020 stokte deze groei voor het eerst door de gevolgen van het coronavirus.

Groei van objectfinanciering hapert in coronajaar

Leasing van auto’s en bedrijfsmiddelen is na bankleningen de vaakst gebruikte financieringsvorm in Nederland (CBS, 2021a) en wordt hier bovendien veel vaker gebruikt om investeringen te financieren dan in de meeste Europese landen (EIB, 2020). Het leasen van bedrijfsmiddelen zag in 2020 echter de eerste terugval sinds de kredietcrisis, met de grootste dip in het derde kwartaal na een half jaar van continue lagere investeringen door bedrijven. Deze terugval was nog groter bij factoring door de bancaire factoringmaatschappijen waar de funds in use een kwart lager waren dan in het voorgaande jaar door de extra liquiditeiten die de coronamaatregelen van de overheid de bedrijven boden.

Deze dalingen waren ook specifiek zichtbaar bij de non-bancaire aanbieders van leasing en factoring (SMF, 2021). De financiering van kleinere, en voor het mkb relevantere, bedragen via equipment lease (tot 50 000 euro) en factoring (tot 1 miljoen euro) bleef echter wel groeien ondanks de gevolgen van het coronavirus.

Participaties voor het eerst grootste vorm van non-bancaire financiering

Participaties in bedrijven (private equity) bieden een potentieel relatief hoog rendement. Participatiemaatschappijen zijn tijdens de coronacrisis blijven investeren in bedrijven en wisten de groei van afgelopen jaren door te zetten. Daardoor zijn investeringen door private equity in 2020 voor het eerst de grootste non-bancaire financieringsvorm. In de eerste coronamaanden bestonden deze investeringen vooral uit het steunen van bedrijven waarin al geïnvesteerd was, later in het jaar kwamen daar ook steeds meer nieuwe investeringen bij (NVP, 2021a en 2021b). Deze manier van non-bancair financieren is vooral geliefd bij grotere bedrijven (Rabobank, 2021). Maar ook investeringen met risicodragend kapitaal in kleinere bedrijven groeide flink: financiering met durfkapitaal groeide met 44 procent.

Meer financiering van creatieve en maatschappelijke projecten in coronatijd

Met een afname van 2 procent is er in 2020 ongeveer evenveel met crowdfunding gefinancierd als in het jaar ervoor. Die afname is de eerste pas op de plaats sinds 2012. In het eerste jaar met corona investeerde de crowd vooral ánders. Er werd minder geld in bedrijven gestopt en veel meer in maatschappelijke projecten (plus 50 procent) en in creatieve projecten (15 procent) zoals film, muziek en theater: sectoren die bijna volledig stil kwamen te liggen door de contact-beperkende maatregelen.

De non-bancaire weg weer omhoog in 2021

De schok van de coronacrisis heeft de continue groei die veel non-bancaire financieringsvormen in het afgelopen decennium kenden tijdelijk onderbroken. Het totale financieringsbedrag nam daarbij in veel gevallen af, maar het aantal bedrijven dat geholpen werd met kleinere bedragen tot 50 000 euro nam wél toe (SMF, 2021). Sindsdien heeft een aantal non-bancaire vormen de weg naar boven ook weer ingeslagen. De gemiddelde contractwaarde van equipment leasecontracten was in het eerste kwartaal van 2021 bijvoorbeeld duidelijk hoger dan in voorgaande jaren. In de eerste helft van 2021 is al voor 358 miljoen euro met crowdfunding gefinancierd: meer dan in heel 2018 (Crowdfundingcijfers.nl, 2021).

De komende hoofdstukken beschrijven de zoektocht van ondernemers naar externe bedrijfsfinanciering. Deze zoektocht is een proces dat uit verschillende stappen bestaat. Keuzes en afwegingen die bedrijven in iedere stap maken, komen aan bod. Dit hoofdstuk is de leeswijzer tot die zoektocht. Het staat stil bij de manier waarop de rest van de monitor is opgebouwd, bij de onderzoekspopulatie en de verschillende typen bedrijven die worden onderscheiden. Dit hoofdstuk neemt ook al een voorschot op de belangrijkste uitkomsten en sluit af door de beschikbaarheid van externe financiering in perspectief te plaatsen ten opzichte van andere uitdagingen voor de bedrijfsvoering.

3.1 Het aantrekken van financiering als proces

In deze monitor wordt het gehele traject van behoefte tot daadwerkelijk aantrekken van externe financiering beschouwd als een proces dat uit een aantal stappen bestaat. Als eerste is er een mogelijke behoefte aan financiering. Als tweede is er de fase van oriëntatie. Ondernemers met een serieuze behoefte zetten stappen om informatie in te winnen over hun mogelijkheden. Als derde volgt een echte aanvraag als die kansrijk lijkt tijdens de oriëntatie en als vierde is er de uitkomst van de aanvraag. Die vier stappen hebben in deze monitor allemaal betrekking op de periode van 1 juli 2020 tot 1 juli 2021. Tot slot is er nog een vijfde stap: de verwachte behoefte aan financiering in de toekomst. Het gaat dan om de periode 1 juli 2021 tot 1 juli 2022. Dit gehele proces ziet er als volgt uit:

Het gaat in deze monitor steeds om nieuwe, externe financiering. Dat zijn alle vormen van vreemd vermogen en extern eigen vermogen. Voorbeelden van extern eigen vermogen zijn crowdfunding, met aandelen of private equity. Het gaat dus niet om intern eigen vermogen. Dat is financiering uit het bedrijfsresultaat of als een ondernemer beroep doet op zijn of haar eigen middelen.

Steeds specifiekere resultaten verder in het proces

Niet elk bedrijf heeft behoefte aan externe financiering. Niet alle bedrijven met een financieringsbehoefte gaan ook daadwerkelijk op zoek of doen een aanvraag. Er is daarom sprake van een trechterwerking waardoor er in iedere stap minder bedrijven overblijven. In termen van de enquête waar de monitor op gebaseerd is: vragen worden steeds specifieker naarmate het proces van de zoektocht vordert en de steekproef wordt dus steeds kleiner.

Van de onderzoekspopulatie heeft 19 procent een financieringsbehoefte. Van die bedrijven met een financieringsbehoefte verkent 86 procent ook echt de mogelijkheden om financiering aan te trekken. De relevante populatie is in dat geval dus de groep bedrijven met een financieringsbehoefte. Het is ook mogelijk om bedrijven die zich oriënteren te relateren aan de totale populatie. Op deze wijze uitgedrukt, heeft 16 procent van de onderzoekspopulatie zich georiënteerd op financiering. Dat ziet er als volgt uit voor het mkb in de business economy:

3.2 Beschrijving onderzoekspopulatie

De hoofdpopulatie van de monitor bestaat uit alle bedrijven in het mkb in de business economy. Het mkb bestaat uit bedrijven met minder dan 250 werkzame personen. Er wordt daarnaast een ondergrens van 2 werkzame personen gehanteerd; zzp’ers behoren dus niet tot de onderzoekspopulatie. De business economy komt ruwweg neer op de marktgerichte bedrijfstakken (dus bijvoorbeeld zonder overheid) en exclusief de landbouw en de financiële dienstverlening . Als er in de monitor uitkomsten genoemd worden zonder verbijzondering (bijvoorbeeld naar grootteklasse) hebben ze altijd betrekking op het gehele mkb in de business economy, vanaf 2 werkzame personen. De populatie van de Financieringsmonitor is bepaald op basis van het Algemeen Bedrijven Register (ABR) met als peilmaand mei 2021. Op dat moment bestond het mkb in de business economy met minstens 2 werkzame personen uit 295 000 bedrijven.

Hoewel de landbouw geen onderdeel vormt van de business economy, zijn er soms toch apart uitkomsten voor deze sector opgenomen. De enquête is namelijk wel in die sector uitgezet om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen. De resultaten voor de landbouw zijn echter nooit verwerkt in de totaalcijfers. Hetzelfde geldt voor het grootbedrijf dat is opgenomen als benchmark voor het mkb.

3.3 Interpretatie van resultaten in de monitor

De uitkomsten in de Financieringsmonitor zijn gebaseerd op een steekproef onder 10 000 bedrijven, voor het overgrote deel in de doelpopulatie, aangevuld met bedrijven actief in het grootbedrijf en de landbouw. Dit leidt tot ruim 4 900 respondenten. Door middel van weging en ophoging zijn de uitkomsten representatief voor de gehele populatie. Er vindt weging plaats naar werkgelegenheid.

Marges

In deze monitor wordt regelmatig de vergelijking gemaakt met cijfers uit de vorige editie van de Financieringsmonitor. De uitkomsten zijn schattingen op basis van de steekproef. Er zit een bepaalde onzekerheid rondom die geschatte waarde. Dit zijn de 95%-betrouwbaarheidsintervallen waarbinnen de uitkomsten vallen. Dat wil zeggen dat bij herhaling van de enquête de geschatte uitkomst in 95 procent van de gevallen binnen dat interval ligt. Marges zijn in de monitor opgenomen voor de vijf voornaamste indicatoren. Het gaat om het aandeel van het mkb in de business economy…

1. ... met een financieringsbehoefte;
2. ... dat vervolgens de mogelijkheden verkend heeft;
3. ... dat vervolgens een financieringsaanvraag heeft gedaan;
4. ... naar de uitkomsten na een financieringsaanvraag;
5. ... dat een financieringsbehoefte verwacht in het komende jaar.

In de betreffende figuren in de volgende hoofdstukken zijn marges met gekleurde staafjes aangegeven. Voor alle andere indicatoren in de monitor is deze detailinformatie niet gegeven. Dat is gedaan met het oog op de leesbaarheid. Ook bevatten veel vragen in de monitor veel antwoordcategorieën of is een vraag alleen gesteld aan een specifieke subpopulatie waardoor het aantal respondenten erg klein wordt. Verschillen tussen jaren en groepen bedrijven op deze indicatoren moeten dan ook voorzichtig geïnterpreteerd worden.

Waar de betrouwbaarheidsmarges van twee groepen bedrijven of van twee jaren elkaar niet overlappen, bestaat een statistisch significant verschil. Zo is er in figuur 4.1.1 bijvoorbeeld een statistisch significant verschil te zien tussen de financieringsbehoefte in 2021 van het microbedrijf ten opzichte van het kleinbedrijf. Vertonen de betrouwbaarheidsmarges wel een overlap, dan toont deze meting geen statistisch significant verschil aan. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de ontwikkeling van de financieringsbehoefte van het gehele mkb ten opzichte van 2020 in diezelfde figuur.

3.4 Uitdagingen voor bedrijven: toegang tot financiering in perspectief

Toegang tot bedrijfsfinanciering kan een belangrijke voorwaarde zijn voor een bedrijf om te investeren en te groeien, maar het is niet de enige uitdaging waar ondernemers dagelijks mee te maken krijgen. Net als in de vorige editie blijkt het coronavirus de grootste belemmering voor het mkb in de business economy: voor bijna de helft van de bedrijven is dat in meer of mindere mate het geval. Bij het grootbedrijf is dat aandeel nu vergelijkbaar, terwijl een jaar eerder twee derde van de grootbedrijven nog belemmeringen ervaarde vanwege het coronavirus. Bedrijven in de sector handel, vervoer en horeca (57 procent) hebben het vaakst last van de gevolgen van het coronavirus voor hun bedrijfsvoering.

Naast het coronavirus kampt het mkb vooral met problemen bij het vinden van gekwalificeerd personeel (43 procent) en gestegen kosten (39 procent). Bij het grootbedrijf staat het vinden van gekwalificeerd personeel bovenaan de lijst: 62 procent ziet deze uitdaging als belemmerend. Dit geldt ook voor innovatieve en snelgroeiende bedrijven.

Toegang tot financiering als obstakel

Voor bijna een vijfde van de mkb ondernemers is de toegang tot financiering een belemmering. Dit aandeel is licht gestegen ten op zichtte van de vorige meting, toen was dit nog 16 procent. Hoe kleiner het bedrijf, hoe vaker toegang tot financiering een belemmering vormt. Van het microbedrijf beschouwt 20 procent de toegang tot financiering als (zeer) belemmerend. Bij het midden- en grootbedrijf is dit respectievelijk 9 en 4 procent.

Ook is de toegang tot financiering vaker een belemmering voor bedrijven in de bedrijfstakken handel, vervoer en horeca (22 procent) en landbouw (20 procent). Het zijn verder vooral sociale ondernemingen, innovatieve bedrijven en startups die problemen ondervinden met het aantrekken van financiering. Het gaat hier stuk voor stuk om bedrijven die minder zekerheid over hun toekomst kunnen bieden: ze hebben te maken met onzekere baten of onzekere uitkomsten of hebben een beperkte staat van dienst.

Specifieke uitdagingen en kansen als gevolg van het coronavirus

De negatieve gevolgen van het coronavirus kunnen zich op verschillende manieren uiten. Vooral het doorbetalen van medewerkers en vaste lasten terwijl er minder of geen werk is, komt vaak voor. Binnen het mkb ervaart met name de sector handel, vervoer en horeca deze gevolgen het vaakst. Voor het grootbedrijf zijn deze gevolgen minder vaak belemmerend dan voor het mkb. Bij de vorige meting was dit nog andersom.

Naast uitdagingen kan het coronavirus ook nieuwe kansen creëren voor bedrijven. Over het algemeen zagen weinig bedrijven kansen die echt bevorderend zijn geweest voor hun bedrijfsprestaties. Bedrijven hebben dus vaker belemmeringen ervaren als gevolg van het coronavirus dan dat dit tot nieuwe kansen leidde. Het vaakst (rond de 15 procent) zag het mkb kansen door toegenomen online verkopen, versnelde digitalisering en veranderende vraag van consumenten als bevorderend. Het grootbedrijf zag andere kansen: hier zag meer dan de helft kansen voor versnelde digitalisering en één vijfde van deze groep bedrijven zag mogelijkheden voor lagere kosten van bedrijfsvoering.

De financieringsbehoefte in het mkb in de business economy is licht afgenomen. Tussen juli 2020 en juli 2021 had 19 procent van die bedrijven behoefte aan externe financiering. Een jaar eerder was dit nog 22 procent. In elke grootteklasse is deze daling terug te zien. Bedrijven zonder externe financieringsbehoefte financieren liever met intern eigen vermogen.

In dit hoofdstuk worden de resultaten van de eerste stap, behoefte, in de zoektocht naar financiering door het bedrijfsleven verder uiteengezet. De volgende figuur geeft de positie van dit hoofdstuk in het gehele proces weer.

4.1 Behoefte aan externe financiering afgenomen

De behoefte aan externe financiering tussen juli 2020 en juli 2021 is licht afgenomen ten opzichte van het jaar daarvoor. Toen had nog 22 procent van het mkb in de business economy financiering nodig, nu is dat afgenomen naar 19 procent. Deze afname is in elke grootteklasse terug te zien. In de afgelopen jaren was de financieringsbehoefte van het microbedrijf steeds aanzienlijk lager dan in andere grootteklassen (vorig jaar was dit een verschil van ongeveer 9 procentpunt). Wanneer grootteklassen met elkaar vergeleken worden, liggen de aandelen bedrijven met een financieringsbehoefte nu dichter bij elkaar.

Voor het klein- en middenbedrijf is de afname statistisch significant: de betrouwbaarheidsmarges van 2020 en 2021 overlappen elkaar niet. Voor deze grootteklassen is er dus sprake van een ontwikkeling. Voor de andere grootteklassen en het gehele mkb zijn de veranderingen in financieringsbehoefte niet statistisch significant. Dit betekent dat er geen sprake hoeft te zijn van een ontwikkeling, maar dat dit ook een uiting kan zijn van de toevalskans die nu eenmaal in iedere steekproef zit.

De afname in behoefte is terug te zien in elke bedrijfstak en is het grootst in de sectoren zakelijke dienstverlening en onroerend goed en reparatie. Bedrijven in de sectoren handel, vervoer en horeca en nijverheid hebben het vaakst een financieringsbehoefte: respectievelijk 24 en 22 procent had behoefte aan nieuwe externe financiering. Bij de sector handel, vervoer en horeca is dit mogelijk een direct gevolg van de contact-beperkende maatregelen vanwege het coronavirus. Volgens CBS (2021g) had de sector horeca de grootste behoefte aan extern vermogen om aan hun betalingsverplichtingen veroorzaakt door de coronacrisis te kunnen voldoen. CBS (2021h) laat daarnaast zien dat export en import in de industrie (de sector nijverheid bestaat grotendeels uit bedrijven in de industrie) substantieel is afgenomen in 2020 ten opzichte van een jaar daarvoor. Dit kan mogelijk verklaren waarom de behoefte in deze sectoren hoger is dan in andere sectoren.

Ook de financieringsbehoefte van zowel jonge als oude bedrijven is ten opzichte van de vorige meting afgenomen. Wel is het aandeel jonge bedrijven (jonger dan 5 jaar) met een behoefte aan nieuwe externe financiering nog steeds hoger dan het aandeel bij oude bedrijven.

Snelle groeiers (33 procent), sociale ondernemingen (28 procent) en innovatieve bedrijven (26 procent) kunnen nieuwe externe financiering het vaakst gebruiken. Zij hebben externe middelen nodig om groei te faciliteren of beschikken over een kleinere financiële buffer of kennen onzekerheid over toekomstige kasstromen waardoor externe financiering eerder nodig is. Dochterbedrijven (12 procent) hebben juist het minst vaak behoefte aan extern geld. Dit type bedrijven heeft makkelijker toegang tot interne middelen binnen het concern. Ook hier is bij elk type onderneming een afname in de financieringsbehoefte te zien ten opzichte van de vorige meting. Verschillen in financieringsbehoefte zijn ook terug te zien bij de verschillende levensfasen van bedrijven. Net als vorig jaar hebben bedrijven in de overlevingsfase (44 procent), bedrijven die aan het opschalen zijn (30 procent) of in de uitbreidingsfase (27 procent) zitten het vaakst behoefte aan nieuwe externe middelen.

De financieringsbehoefte hangt, naast verschillen in grootteklasse, sector, type onderneming en levensfase, ook samen met de financiële positie van het bedrijf. Bedrijven zónder die behoefte hebben een hogere solvabiliteit en liquiditeit dan bedrijven met een financieringsbehoefte. Ze hebben dus respectievelijk meer eigen vermogen op de balans staan en een gezondere verhouding tussen de vlottende activa en het kort vreemd vermogen. Beide verschillen zijn statistisch significant. Hogere liquiditeit en solvabiliteit biedt bedrijven de mogelijkheid te financieren vanuit eigen middelen op zowel de korte als de lange termijn.

Een aanvullende analyse is uitgevoerd naar de ontwikkeling van fte in het mkb over de afgelopen jaren. Hiervoor is de ontwikkeling in het aantal fte ten opzichte van het voorgaande jaar bekeken op twee momenten: in mei 2020 en in mei 2021. De mediane ontwikkeling van bedrijven zonder financieringsbehoefte is stabiel (index is 100): de mediane fte zijn beide periodes gelijk gebleven. Bij de bedrijven met een financieringsbehoefte zien we daarentegen een ander patroon. Het mediane bedrijf zag in de eerste periode (2020 ten opzichte van 2019) een daling in het aantal fte, terwijl in de tweede onderzochte periode het aantal fte is gestegen ten opzichte van het voorgaande jaar. Bedrijven met een financieringsbehoefte kennen meer schommelingen in het aantal fte dat in dienst is, wat een mogelijke aanleiding zou kunnen zijn voor hun externe financieringsbehoefte.

4.2 Bedrijven zonder externe financieringsbehoefte financieren het liefst intern

Van het mkb in de business economy heeft veruit het grootste deel geen externe financieringsbehoefte: 81 procent. Een voorkeur voor financiering met intern eigen vermogen is de voornaamste reden voor deze bedrijven om niet op zoek te gaan naar nieuwe externe financiering. Dit strookt met de hogere solvabiliteit en liquiditeit van deze bedrijven. Met name mkb-bedrijven met meer dan 10 werkzame personen vervullen hun behoefte met intern eigen vermogen (47 procent). Dat eigen vermogen bestaat bij het mkb dan vaak uit ingehouden winsten of reserves en in een derde van de gevallen uit het privévermogen van de ondernemer. Het privévermogen wordt vanzelfsprekend vooral door microbedrijven en jonge bedrijven aangeroepen.

Een andere belangrijke reden waarom bedrijven geen behoefte aan nieuwe externe financiering hebben is het uitblijven van groei of zicht daarop. Geen groei kan het gevolg zijn van het coronavirus, maar er kunnen ook andere redenen zijn. Voor elke grootteklasse en bijna alle bedrijfstakken (met uitzondering van landbouw en bouw) ontbrak het groeiperspectief vooral als gevolg van het coronavirus. Voor 20 procent van de jonge bedrijven zonder financieringsbehoefte werd de groei beknot door het coronavirus, bij 9 procent werd de groei door een andere reden beperkt. Bij startups dit was respectievelijk 31 procent en 7 procent.

De groep bedrijven zonder financieringsbehoefte die hun plannen kan financieren door middel van bestaande externe financieringsruimte neemt toe met de grootteklasse van het bedrijf. Voor het grootbedrijf is dit aandeel het hoogst: meer dan een kwart van deze bedrijven geeft aan dat de bestaande externe financieringsruimte voldoende is.

Net als in voorgaande jaren is de bank het voornaamste kanaal waar bedrijven met een financieringsbehoefte een beroep op doen: 63 procent stapt direct naar de bank om de mogelijkheden te bespreken. Bankleningen worden vervolgens ook door 63 procent van alle bedrijven die zich oriënteren overwogen. Desondanks is deze vanzelfsprekendheid van de bank opnieuw afgenomen vergeleken met een jaar eerder.

In dit hoofdstuk worden de resultaten van de tweede stap in de zoektocht naar financiering door het bedrijfsleven verder uiteengezet. De volgende figuur geeft de positie van dit hoofdstuk in het gehele proces weer.

5.1 Meeste ondernemers met financieringsbehoefte oriënteren zich

Van het mkb met een financieringsbehoefte oriënteert 86 procent zich ook daadwerkelijk op de financieringsmogelijkheden. Die verkenning bestaat onder andere uit het onderzoeken van bronnen en financieringsvormen die zich het beste lenen voor hun situatie.

Het aandeel mkb-bedrijven dat zich oriënteert is groter dan in voorgaande jaren. Het verschil met 2020 is echter niet significant. Binnen het mkb is de toename vooral te zien in het microbedrijf. Daarnaast is in het grootbedrijf een duidelijke toename te zien ten opzichte van 2020, die bovendien significant is. Maar in vergelijking met 2019 is het aandeel grote bedrijven dat de mogelijkheden verkende ongeveer gelijk. In het grootbedrijf en bij bedrijven die zichzelf typeren als snelgroeiend of sociale onderneming is het aandeel dat bij een financieringsbehoefte de mogelijkheden verkent het grootst; steeds meer dan 95 procent. Van dochtermaatschappijen met een financieringsbehoefte oriënteert slechts twee derde zich daadwerkelijk op financiering.

Bedrijven die de financieringsmogelijkheden hebben verkend, hebben een lagere solvabiliteit en een hogere liquiditeit dan bedrijven die geen verkenning hebben uitgevoerd. Deze verschillen zijn statistisch significant⁵⁾.

5.2 Oriëntatie via de bank neemt verder af

Van de mkb-bedrijven die de mogelijkheden tot financiering verkennen, oriënteert 63 procent zich via de bank. Daarmee blijft de bank voor bedrijven verreweg het belangrijkste kanaal om informatie in te winnen over financiering. Maar het aandeel dat zich bij de bank oriënteert, neemt wel steeds verder af. Zo oriënteerde in 2018 en 2019 nog 80 procent van het mkb zich via de bank en in 2020 was dat 72 procent. Bij jonge bedrijven is de populariteit van dit kanaal het sterkst afgenomen: van 68 procent vorig jaar naar 49 procent nu. Bedrijven in midden- en kleinbedrijf oriënteren zich over het algemeen vaker via de bank dan bedrijven in het microbedrijf.

Bedrijven oriënteren zich vooral via de bank omwille van de veiligheid en vertrouwdheid. De relatie met de huisbank, de bekendheid met bankleningen als financieringsvorm en de betrouwbaarheid daarvan zijn de belangrijkste redenen om naar de mogelijkheden via de bank te blijven kijken. Het belang van betrouwbaarheid is zelfs duidelijk in belang toegenomen vergeleken met vorig jaar.

De redenen om zich op de bank te richten verschillen per groep bedrijven. Zo oriënteren micro- en kleine bedrijven zich vooral op aanraden van hun accountant op de bank. In de sectoren onroerend goed en reparatie zijn de kosten relatief vaak een overweging om voor oriëntatie via de bank te kiezen. Bijna de helft van de landbouwbedrijven die kiest voor de bank, doet dat omdat de bank het onderpand al in handen heeft.

Andere oriëntatiekanalen

Bedrijven kunnen zich via meerdere kanalen tegelijk oriënteren. Naast oriëntatie via de bank, verkennen ook veel bedrijven de mogelijkheden tot financiering via de accountant. Ongeveer 40 procent van de mkb-bedrijven binnen de business economy die zich oriënteren, gebruikt deze mogelijkheid.

De afname van het percentage bedrijven dat zich via de bank oriënteert, vertaalt zich niet naar een toename bij één specifieke andere manier van verkennen. Wel zijn de volgende oriëntatievormen ten opzichte van vorig jaar licht gegroeid in populariteit: oriëntatie via andere financiers, online en via bekenden.

Oriëntatie op financieringsvorm

Bedrijven oriënteren zich vaak op voorhand al op één of meerdere specifieke vormen van financiering. De mogelijkheden van bankleningen worden met 63 procent veruit het vaakst verkend. Deze financieringsvorm wordt op afstand gevolgd door rekeningcourant, informele investeerders en leasing (respectievelijk 33, 27 en 24 procent). Dat bedrijven zich vaak oriënteren op bankleningen en rekeningcourant past bij het feit dat bedrijven zich het vaakst oriënteren via de bank. De populariteit van informele investeerders als financieringsvorm is sinds vorig jaar toegenomen van 19 naar 27 procent.

Binnen het bedrijfsleven bestaan behoorlijke verschillen in populariteit van financieringsvormen. Dit komt wellicht voort uit het feit dat de gewenste financieringsvormen veelal afhankelijk zijn van de financieringsdoelen. Zo oriënteert ongeveer de helft van de bouwbedrijven zich op leasing. Als het gaat om leasing van machines is deze bedrijfstak ook de grootste afnemer⁶⁾. Bedrijven in de informatie en communicatie zijn dan weer relatief vaak gericht op financiering door business angels. Startups oriënteren zich veel minder vaak dan gemiddeld op bankleningen en zijn veel meer geïnteresseerd in informele investeerders, formeel durfkapitaal en leverancierskrediet.

5.3 Bedrijven die zich niet oriënteren verwachten vaak geen succes

Niet alle bedrijven met een financieringsbehoefte oriënteren zich daadwerkelijk op de mogelijkheden. Daar kunnen zij verschillende redenen voor hebben. Het vaakst is dat omdat bedrijven zich de moeite besparen: ze verwachten niet dat een eventuele aanvraag zal slagen. Dit geldt voor 43 procent van de bedrijven die zich niet oriënteren. Vorig jaar was dat 37 procent. Dit speelt met name bij microbedrijven.

24 procent van de bedrijven binnen het mkb die zich niet oriënteren, laten dit achterwege omdat ze al bekend zijn met de mogelijkheden. Bij alle grootteklassen, met uitzondering van het microbedrijf, is dit zelfs de belangrijkste reden om zich niet te oriënteren. Bij jonge bedrijven lijkt ook onzekerheid en onervarenheid mee te spelen. Zes op de tien jonge bedrijven die wel een financieringsbehoefte heeft, maar zich niet oriënteert, laat dat na omdat men niet verwacht de financiering te krijgen en vier op de tien weet niet waar te zoeken. Bedrijven konden één of meerdere redenen noemen waarom zij zich niet oriënteren.

Voor het tweede jaar op rij is het aandeel bedrijven dat tot een financieringsaanvraag komt, afgenomen. De meest voorkomende redenen om na oriëntatie toch geen aanvraag te doen zijn het coronavirus en de al bestaande mogelijkheden om de behoefte intern te financieren. Voor het mkb in de business economy is het gevraagde bedrag per aanvraag bijna gelijk aan vorig jaar, al vinden er binnen specifieke groepen bedrijven wel veranderingen plaats in de hoogte van het aangevraagde bedrag.

In dit hoofdstuk worden de resultaten van de derde stap in de zoektocht naar financiering door het bedrijfsleven verder uiteengezet. De analyses in dit hoofdstuk hebben betrekking op de bedrijven die de mogelijkheden van financiering hebben verkend én de bedrijven die al bekend waren met de mogelijkheden en zich daarom niet nog eens georiënteerd hebben. De volgende figuur geeft de positie van dit hoofdstuk in het gehele proces weer.

6.1 Weer minder bedrijven die financiering aanvragen

Van de mkb-bedrijven die behoefte hebben aan financiering én zich georiënteerd hebben op de mogelijkheden (of al bekend waren met de mogelijkheden) zet 52 procent ook daadwerkelijk een aanvraag in gang. Vorig jaar was dat 59 procent. Dit verschil is vanwege de betrouwbaarheidsmarges rond de schatting echter niet statistisch significant. Dit is wel het tweede jaar op rij dat er sprake is van een afname in het percentage bedrijven dat een aanvraag doet. Twee jaar geleden deed 69 procent nog een aanvraag na een verkenning. Het verschil met 2019 is wel significant. Wellicht speelt de coronacrisis hier een rol, waardoor bedrijven minder snel een schuld durven aan te gaan.

In het microbedrijf daalt het percentage bedrijven dat een aanvraag doet naar 46 procent. Dat betekent dat meer dan de helft van de microbedrijven die zich georiënteerd heeft of al bekend was met de mogelijkheden, uiteindelijk niet overgaat tot een daadwerkelijke financieringsaanvraag. In het grootbedrijf neemt het percentage bedrijven dat een aanvraag doet juist toe tot 87 procent. Dit is significant meer dan vorig jaar, toen 62 procent van het grootbedrijf een aanvraag deed. Aangezien in het jaar daarvoor 80 procent van het grootbedrijf een aanvraag deed, was er wellicht in 2020 een tijdelijke dip in het grootbedrijf vanwege corona. Er geldt dat hoe groter een bedrijf is, hoe groter de kans is dat dit bedrijf een financieringsaanvraag doet.

Bedrijven die een behoefte hebben aan externe financiering staan er in financieel opzicht wat minder gezond voor: hun solvabiliteit en liquiditeit zijn duidelijk lager dan die van bedrijven zonder behoefte. Tussen bedrijven die zich vervolgens al dan niet op de mogelijkheden oriënteren bestaat geen verschil in financiële gezondheid. De bedrijven die na oriëntatie een aanvraag doen, hebben juist weer wél een duidelijk hogere solvabiliteit dan bedrijven die dat niet doen. Het lijkt er op dat de bedrijven die uiteindelijk geen aanvraag doen er in hun oriëntatiefase achter zijn gekomen dat hun aanvraag minder kansrijk zou zijn. Qua liquiditeit verschillen deze groepen dan weer niet van elkaar⁷⁾.

Corona vaakst genoemde reden om geen financiering aan te vragen

Van de mkb-bedrijven die bekend zijn (geworden) met de mogelijkheden tot financiering, gaat een substantieel deel dus niet over tot een daadwerkelijke aanvraag. De voornaamste reden daarvoor is dat de timing niet goed uitkomt vanwege corona. Dit speelt bij bijna een kwart van de bedrijven die uiteindelijk geen aanvraag deden en voornamelijk in het micro- en kleinbedrijf. Voor oudere bedrijven is corona vaker een reden om geen aanvraag te doen dan voor jongere bedrijven.

Vorig jaar was de mogelijkheid om intern te financieren de belangrijkste reden om niet tot een aanvraag over te gaan. Dit werd toen door één op de drie bedrijven aangegeven, nu slechts in één op de vijf gevallen. Kleinere bedrijven noemen vaker dan grotere bedrijven als reden om geen aanvraag te doen dat het niet het juiste moment is of dat ze verwachten het niet te krijgen. Hoe groter een bedrijf, hoe vaker bedrijven voor dit alternatief kozen. Daarbij is opvallend dat jonge bedrijven deze reden juist vaker noemen dan oudere bedrijven.

Corona zowel aanleiding tot financieringsbehoefte als reden om af te zien van aanvraag

De impact van het coronavirus op het aanvragen van financiering is tweeledig. Van de bedrijven die wel een financieringsbehoefte hadden maar uiteindelijk geen financiering aanvroegen, ontstond bij 44 procent de behoefte vanwege het overbruggen van een moeilijke periode door het coronavirus. Tegelijk ziet, zoals hiervoor genoemd, een substantieel deel van de bedrijven af van een financieringsaanvraag, omdat de timing niet goed is door de coronacrisis. Sommige bedrijven hebben hun financieringsbehoefte vanwege het coronavirus niet vervuld met nieuwe externe financiering, maar wellicht door middel van alternatieve mogelijkheden, zoals de steunmaatregelen van de overheid, het kader van het coronavirus. Denk hierbij aan belastinguitstel of directe steun.

Figuur 6.1.2 toont voor bedrijven die uiteindelijk geen aanvraag deden welke andere redenen dan het coronavirus vaak genoemd werden om zich op financiering te gaan oriënteren. Tussen de verschillende sectoren bestaan ook verschillen in de reden om financiering te vragen. In de bouw is dit relatief vaak vanwege herfinanciering. In de sectoren informatie en communicatie, zakelijke dienstverlening en onroerend goed en reparatie, is niet het coronavirus, maar uitbreiding van het bedrijf de meest voorkomende aanleiding voor financieringsbehoefte. Bedrijven die geen aanvraag deden hebben vaker herfinanciering als doel dan bedrijven die wel een aanvraag deden.

Bedrijven die financiering zochten voor uitbreiding, vernieuwing of om personeel te investeren, deden dat in acht op de tien gevallen om verdere groei of expansie van het bedrijf mogelijk te maken.

6.2 Bedrijven zoeken bijna hetzelfde bedrag als vorig jaar

Van de mkb-bedrijven in de business economy die uiteindelijk wel een aanvraag doen, zet 55 procent deze alleen bij bancaire financiers uit. 34 procent doet dit uitsluitend bij non-bancaire financiers, zoals crowdfunding, informele financiers, participatiemaatschappijen en business angels. De rest van de aanvragen wordt gedaan bij een mix van bancaire en non-bancaire financiers.

Bedrijven zoeken bijna hetzelfde bedrag als vorig jaar

Het bedrag dat het mkb in de business economy aan externe financiering zocht tussen juli 2020 en juli 2021 lag met een mediaan⁸⁾ van 99 duizend euro op ongeveer hetzelfde niveau als een jaar eerder. Het mediane bedrag lag toen op 100 duizend euro. Micro, klein- en middenbedrijven zochten respectievelijk (het mediane bedrag van) 60 duizend, 300 duizend en 1,5 miljoen euro aan financiering.

Bedrijven in de uitbreidingsfase vragen met een mediaan van 220 duizend euro relatief hoge bedragen aan. Bedrijven in de fase uitbouw of opschalen na start en de fase continuïteit vragen ongeveer hetzelfde bedrag aan als het gehele mkb⁹⁾.

Dit jaar hebben iets minder bedrijven in het mkb dan vorig jaar succes bij hun financieringsaanvraag. Hiermee wordt de daling van het succespercentage die vorig jaar werd ingezet, voortgezet.  Dit jaar komt het vaker dan in eerdere jaren voor dat een aanvraag wordt afgewezen omdat deze niet zou passen binnen het beleid van de financier.

Van de bedrijven die een financieringsaanvraag hebben gedaan, worden in dit hoofdstuk de uitkomsten van deze aanvraag besproken. Eerst wordt ingegaan op de verschillende mogelijke uitkomsten van de financieringsaanvraag. Vervolgens wordt ingezoomd op bedrijven waarvan de aanvraag (deels) mislukt is. Daarna wordt afgesloten met de bedrijven met een (deels) succesvolle aanvraag. De volgende figuur geeft de positie van dit hoofdstuk in het gehele proces weer.

7.1 Aantal succesvolle financieringsaanvragen neemt af

Er zijn drie mogelijke uitkomsten voor bedrijven die een financieringsaanvraag gedaan hebben: het aangevraagde bedrag wordt volledig toegekend, het bedrag wordt deels toegekend of het bedrag wordt geheel niet toegekend.

Het percentage bedrijven met een deels of geheel succesvolle aanvraag is in de afgelopen jaren gedaald van 84 procent in 2019, via 79 procent in 2020 naar 77 procent in 2021¹⁰⁾. Deze afname van succes is vooral te zien in het microbedrijf en in mindere mate in het kleinbedrijf. In het midden- en grootbedrijf is het aantal succesvolle aanvragen juist toegenomen. In het grootbedrijf geeft zelfs 100 procent van de respondenten aan dat het gezochte bedrag succesvol is aangetrokken.

De slaagkans verschilt nogal per sector. In de bedrijfstak handel, vervoer en horeca nam de slaagkans af van 81 naar 72 procent ten opzichte van vorig jaar. Mogelijk wordt deze afname veroorzaakt door de onzekerheid waarmee bedrijven in deze sectoren te kampen hadden als gevolg van het coronavirus. Het minst vaak succes hebben bedrijven in de bedrijfstak informatie en communicatie. Daarvan doen slechts zes op de tien bedrijven een (deels) succesvolle aanvraag. In de zakelijke diensten daarentegen hebben negen van de tien aanvragen (gedeeltelijk) succes. Net als in eerdere jaren hebben jongere bedrijven minder vaak succes dan oudere bedrijven. Hier speelt wellicht een beperkter trackrecord een rol.

Aanvragen die gedaan worden bij niet-bancaire financiers worden vaker toegewezen dan aanvragen bij bancaire financiers. Het percentage (deels) succesvolle aanvragen is respectievelijk 87 en 64 procent. Dat betekent niet automatisch dat bancaire financiers strenger zijn; de bedrijven die bij hen financiering aanvragen zijn mogelijk heel anders dan de bedrijven die niet-bancaire financiering aanvragen. De solvabiliteit en de liquiditeit van bedrijven met een (deels) succesvolle verschilt niet significant van die van bedrijven waarvan de aanvraag niet succesvol was.

Aanvragen voor leasing en onderhandse leningen slagen relatief vaak. Ongeveer negen op de tien bedrijven die één van deze financieringsvormen aanvragen, slaagt hier geheel of gedeeltelijk in. Bedrijven die een banklening aanvragen, slagen hier iets minder vaak in dan gemiddeld: in 73 procent van de gevallen. Aanvragen voor rekeningcourant worden relatief vaak afgewezen. Slechts zes op de tien bedrijven slaagt erin om dit succesvol aan te vragen.

7.2 Aanvragen vaker afgewezen vanwege beleid financier

Als een aanvraag niet, of niet geheel, succesvol is, kan dat verschillende oorzaken hebben: in een meerderheid van de gevallen (62 procent) ligt het stuklopen van de aanvraag bij de financier, die de aanvraag (gedeeltelijk) afwijst. In 23 procent van de gevallen wordt de aanvraag door de aanvrager ingetrokken en in 14 procent van de gevallen is nog niet bekend hoe de aanvraag afloopt, omdat deze nog niet afgerond is.

Als een financier de aanvraag (gedeeltelijk) afwijst, wordt daar in veruit de meeste gevallen een toelichting bij gegeven. In bijna de helft van de gevallen wordt aangegeven dat de aanvraag niet binnen het beleid van de financier past. Dit is een forse toename ten opzichte van vorig jaar. Verder gaven financiers in 36 procent van de gevallen aan dat de aanvraag niet (geheel) gehonoreerd werd vanwege bedrijfseconomische redenen. Deze reden wordt minder genoemd dan vorig jaar. De aanvrager heeft dan onvoldoende eigen vermogen of er zijn andere redenen waardoor de ondernemer weinig zekerheden kan bieden.

Als een bedrijf te maken krijgt met een afgewezen financieringsaanvraag, kan het belangrijk zijn dat de afwijzing aanknopingspunten biedt voor een nieuwe aanvraag. Dat is bij 44 procent van de afwijzingen het geval. Bijna een kwart van de afgewezen aanvragen wordt doorverwezen naar een andere financier. In 13 procent van de gevallen wordt na een afwijzing ook daadwerkelijk ergens anders een nieuwe aanvraag ingediend, al dan niet met succes. Het mkb met meer dan 10 werkzame personen zoekt vaker verder na een afwijzing in vergelijking met microbedrijven.

Van het totale bedrag dat door mkb-bedrijven is aangevraagd, maar vervolgens werd afgewezen, was 30 procent bedoeld voor werkkapitaal. Daarnaast was 29 procent van het gezochte bedrag bedoeld voor het overbruggen van de moeilijke periode als gevolg van het coronavirus. Dit doel speelde vaker bij oudere bedrijven dan bij jongere bedrijven. Bij jongere bedrijven waarvan de financiering is afgewezen, was uitbreiding het belangrijkste financieringsdoel.

Een (deels) afgewezen financiering kan de plannen van een bedrijf dwarsbomen. Zo kan 45 procent van de bedrijven¹¹⁾ die hiermee te maken krijgt zijn plannen voor een uitbreiding niet uitvoeren. Een ander gevolg dat veel voorkomt is dat een bedrijf geen personeel kan aannemen of opleiden¹²⁾. Tegelijk heeft een afwijzing voor 42 procent van de bedrijven die hiermee te maken krijgt geen noemenswaardige gevolgen.

7.3 Vaste rente daalt, variabele rente stijgt

Vier op de tien bedrijven met een (deels) succesvolle aanvraag, moeten onderpand bieden. Dat is opvallend omdat in de jaren 2018, 2019 en 2020 meer dan de helft van de bedrijven met een succesvolle aanvraag onderpand moest aanbieden. Bij bancaire financiers moest in 44 procent van de gevallen onderpand geboden worden, bij niet-bancaire financiers was dat 35 procent. In de meeste gevallen bestaat het onderpand uit het bedrijfspand of machines en apparatuur. Ook voorraden en debiteuren worden regelmatig als onderpand aangeboden. Aan het midden- en grootbedrijf wordt het vaakst om onderpand gevraagd. Verder valt op dat jongere bedrijven vaker onderpand moeten bieden dan oudere bedrijven.

De mediaan van de rente die mkb-bedrijven betalen als hun financieringsaanvraag (deels) succesvol is, is 3,1 procent. Dit geldt zowel voor de vaste als de variabele rente. De vaste rente is daarmee iets lager dan vorig jaar, toen dit 3,3 procent was. De variabele rente is juist iets gestegen. Vorig jaar was dit 2,8 procent.

Voor het eerst is ook het onderscheid gemaakt naar de vaste rente van bedrijven die een bancaire of een non-bancaire aanvraag deden¹³⁾. De mediane vaste rente bij bancaire leningen is 2,6 procent. Dit is lager is dan bij non-bancaire leningen, waar de mediane rente 4,0 procent bedraagt. Dit verschil kan er onder andere mee te maken hebben dat fundingkosten bij banken aanzienlijk lager zijn dan bij andere financiers¹⁴⁾.

Bedrijven die vallen onder het microbedrijf betalen een hogere rente dan het mkb als geheel. De mediane rente is voor deze bedrijven 3,9 procent. De hoogte van de mediane rente neemt af wanneer de grootteklasse toeneemt. In de bedrijfstakken onroerend goed en landbouw is de rente lager dan gemiddeld, met een mediaan van respectievelijk 2,1 en 2,4 procent. Een verklaring hiervoor is dat bedrijven in deze sectoren vaker dan gemiddeld onderpand bieden en zo meer zekerheid voor de financier genereren.

Van het totale bedrag dat succesvol door het mkb is aangevraagd, was 23 procent bedoeld als overbrugging van de coronaperiode. Dit doel speelt met name in het micro- en kleinbedrijf. In het midden- en grootbedrijf werd het grootste deel van het verkregen bedrag aangewend voor uitbreiding van het bedrijf. 13 procent van het totale door het mkb succesvol aangevraagde bedrag is bedoeld voor uitbreiding van het wagenpark. Hierbij valt op dat dit vooral in het microbedrijf een belangrijk financieringsdoel is. Bij de niet-succesvolle aanvragen vormde het wagenpark met minder dan 1 procent slechts een beperkt deel van het aangevraagde bedrag.

Voor bedrijven met een succesvolle financieringsaanvraag die geld zochten voor uitbreiding, vernieuwing of personeel is groei het belangrijkste achterliggende doel: 42 procent van het succesvol aangevraagde bedrag. Andere doelen die regelmatig genoemd worden zijn overname of fusie (16 procent), verduurzaming (11 procent) en innovatie (10 procent).

Het aandeel mkb-bedrijven in de business economy dat een financieringsbehoefte verwacht te hebben in het komende jaar is vergelijkbaar met de vorige meting. In de grootteklassen klein- en middenbedrijf is wel een duidelijke afname te zien. Bij een kwart van het mkb met een verwachte behoefte heeft die behoefte direct te maken met de gevolgen van het coronavirus. Bedrijven die het komende jaar (vanaf juli 2021) externe financiering verwachten nodig te hebben, zijn bovendien vaker negatief over de ontwikkeling van hun liquiditeit in dat jaar en hebben vaker belemmeringen ervaren als gevolg van het coronavirus.

In dit hoofdstuk worden de resultaten van de laatste stap, de financiering in de toekomst, in de zoektocht naar financiering door het bedrijfsleven verder uiteengezet. De volgende figuur geeft de positie van dit hoofdstuk in het gehele proces weer.

8.1 Verwachte financieringsbehoefte van het mkb gelijk gebleven

In totaal verwacht 13 procent van het mkb in de business economy een financieringsbehoefte te zullen hebben in de periode van 1 juli 2021 tot 1 juli 2022. Dit is vergelijkbaar met de vorige meting: toen was dit 14 procent. Bij die uitsplitsing naar bedrijfsgrootte zijn wel verschillen te zien ten opzichte van de vorige meting. De verwachte financieringsbehoefte is afgenomen in het kleinbedrijf (van 21 procent naar 15 procent) en het middenbedrijf (van 26 procent naar 13 procent). Beide afnames zijn statistisch significant. Bij het grootbedrijf lijkt een toename ten opzichte van de vorige meting te zien, maar deze is niet statistisch significant. Over het algemeen neemt het aandeel bedrijven met een verwachte financieringsbehoefte neemt toe met de bedrijfsgrootte: van 12 procent bij het microbedrijf tot 19 procent bij het grootbedrijf.

Net als in de vorige meting verwachten bedrijven in de sectoren landbouw en nijverheid het vaakst een financieringsbehoefte te hebben in het komende jaar. Ook jongere bedrijven verwachten vaker deze behoefte te hebben dan oudere bedrijven.

Van de bedrijven die een financieringsbehoefte verwachten in het komende jaar denkt 23 procent dit geld nodig te hebben voor doelen die gerelateerd zijn aan het overbruggen van een moeilijke periode vanwege het coronavirus en/of het voldoen aan betalingsverplichtingen als gevolg van het coronavirus.

8.2 Bedrijven met toekomstige financieringsbehoefte verwachten vaker onvoldoende liquiditeit 

Het aandeel bedrijven dat een financieringsbehoefte verwacht in het komende jaar (13 procent) is lager dan het aandeel bedrijven dat behoefte aan nieuwe externe financiering had in de periode 1 juli 2020 tot 1 juli 2021 (19 procent, zie hoofdstuk 4). Van de bedrijven in het mkb dat in deze periode een financieringsbehoefte had, verwacht bijna de helft ook een behoefte in het komende jaar. Bij bedrijven zonder een behoefte in het afgelopen jaar is dit 6 procent.

Bedrijven met en zonder verwachte financieringsbehoefte hebben even vaak positieve verwachtingen over de financiële ontwikkeling van het eigen bedrijf in het komende jaar. Van het mkb mét een verwachte behoefte denkt 63 procent winst te zullen maken in het komende jaar. Dat is precies even veel als bij bedrijven zónder die verwachte behoefte. Het verschil in het aandeel dat uitgaat van een negatief resultaat in het komende jaar is iets groter: dit is 9 procent van de groep met verwachte behoefte versus 5 procent bij de groep zonder.

Met betrekking tot de verwachte liquiditeit zijn wel verschillen te zien tussen beide groepen. Voor de groep zónder verwachte financieringsbehoefte geldt dat 93 procent verwacht in het komende jaar genoeg liquide middelen te hebben om aan korte termijn betalingsverplichtingen te voldoen. Bij bedrijven mét verwachte behoefte is dit slechts 74 procent. Het lijkt er dus op dat bij het mkb dat in het komende jaar een financieringsbehoefte verwacht, dit vaker zal zijn vanuit noodzaak (pull-factor), omdat ze niet genoeg liquide middelen hebben om aan hun verplichtingen te kunnen voldoen.

Over het algemeen hebben bedrijven in het mkb die in zekere mate belemmerd zijn door de gevolgen van het coronavirus bijna vier keer zo vaak een toekomstige financieringsbehoefte (20 procent) dan bedrijven die daar (helemaal) niet door belemmerd worden in hun bedrijfsvoering (5 procent). Deze verschillen zijn statistisch significant. Bij de bedrijven die belemmeringen hebben ervaren door het coronavirus zal vaker sprake zijn van een financieringsbehoefte uit noodzaak.

In iedere stap van de zoektocht (van de behoefte tot daadwerkelijk aantrekken van externe financiering) vallen bedrijven van vrouwen vaker af. Wanneer er een financieringsbehoefte is, slaagt uiteindelijk 41 procent van de vrouwelijke ondernemers geheel of in ieder geval ten dele. Voor mannelijke ondernemers met een financieringsbehoefte is dit 44 procent. Ook wanneer gecorrigeerd wordt voor verschillen in omvang en sector van het bedrijf en de leeftijd en herkomst van de ondernemer blijven er significante verschillen tussen vrouwelijke en mannelijke ondernemers bestaan. In de hele zoektocht naar financiering zijn vrouwelijke ondernemers dus minder actief en uiteindelijk ook minder succesvol.

Deze bijlage beschrijft hoe vrouwelijke ondernemers hun zoektocht naar financiering inrichten en in hoeverre deze verschilt van die van mannelijke ondernemers. Voor het leesgemak wordt steeds gesproken over vrouwelijke ondernemers en mannelijke ondernemers. Eigenlijk gaat het om de vergelijking tussen bedrijven in het mkb die minstens voor de helft uit vrouwelijke ondernemers bestaan in vergelijking met bedrijven in het mkb die merendeels uit mannelijke ondernemers bestaan.

A.1 Vrouwelijke ondernemers minder succesvol in zoektocht naar financiering

Bedrijven in het mkb die minstens voor de helft uit vrouwelijke ondernemers bestaan, gaan minder vaak op zoek naar externe financiering dan mannelijke ondernemers. Deze verschillen zijn ook te zien in alle andere stappen van de zoektocht en ze zijn allemaal statistisch significant. Dat betekent dat - ook na correctie voor verschillen in bedrijfskenmerken - vrouwelijke ondernemers minder actief en uiteindelijk ook minder succesvol zijn op de financieringsmarkt. Van de bedrijven met minstens de helft vrouwelijke ondernemers heeft 20 procent een financieringsbehoefte en hiervan oriënteert 81 procent zich op de mogelijkheden die de externe financieringsmarkt biedt. Dit is minder dan de mannelijke ondernemers, waarbij dit respectievelijk 22 procent en 84 procent is.

Een daadwerkelijke financieringsaanvraag wordt vervolgens ook vaker door mannelijke ondernemers gedaan: 63 procent ten opzichte van 61 procent onder vrouwelijke ondernemers. Vrouwelijke ondernemers vallen in het zoekproces dus eerder af. Als er eenmaal daadwerkelijk een aanvraag is gedaan, blijken aanvragen van vrouwelijke ondernemers minder kansrijk te zijn in vergelijking met die van mannelijke ondernemers. Het verloop van deze zoektocht laat zien dat er een verschil bestaat in de mate waarop deze twee groepen met een financieringsbehoefte er in slagen die financiering succesvol aan te trekken. Bij vrouwelijke ondernemers slaagt uiteindelijk 41 procent, bij mannelijke ondernemers is dat 44 procent¹⁷⁾. Mannelijke ondernemers verwachten daarnaast vaker een toekomstige financieringsbehoefte te hebben.

A.2 Vrouwelijke ondernemers financieren vaker uit privé vermogen

Vrouwelijke ondernemers die geen externe financiering zoeken, laten dit vaker na omdat ze geen groei verwachten of omdat ze onafhankelijk willen zijn van externe financiers. Mannelijke ondernemers geven daarentegen vaker aan dat ze ervoor kiezen om uit intern eigen vermogen of bestaand extern vermogen te financieren. Wanneer ondernemers gebruik maken van intern eigen vermogen bestond dit bij mannen vaker uit ingehouden winsten of reserves en bij vrouwen vaker uit hun privévermogen.