Bronneninventarisatie

2.1 Voornaamste bronnen met betrekking tot innovatie

Nationale statistieken over innovatie worden samengesteld door het CBS. Deze bestaan uit twee ‘stromen’ van statistieken, die worden verordend door Eurostat en uitgevraagd in respectievelijk de zogenaamde Research and Development (R&D) enquête en de Community Innovation Survey (CIS).

Uit de R&D-enquête worden statistieken gemaakt over uitgaven, personeel en toekenningen van overheidsbudgetten met betrekking tot R&D. Hierbij komt data beschikbaar over uitvoerende en financierende sectoren van R&D, type kosten en economische activiteiten. R&D ofwel onderzoek en ontwikkeling is een belangrijke input voor innovatie. Universiteiten, overheidsinstituten en bedrijven ontplooien R&D-activiteiten om nieuwe technologieën te ontdekken of bestaande te verbeteren (Walhout & van Roekel, 2017). Echter niet alle R&D levert ook daadwerkelijk innovatieve nieuwe producten, ideeën of processen op.

Vanuit de CIS worden statistieken gemaakt over bedrijven die product- en bedrijfsprocesinnovaties doorvoeren. Hierbij moet gedacht worden aan hun strategie, kennisbeheer en innovatie-activiteiten, maar ook factoren die innovatie-activiteiten binnen bedrijven aanjagen of belemmeren (de zgn. innovatie-omgeving).

Tot slot is er binnen het CBS nog een macro-economische beschrijving van onderzoeks- en ontwikkelingsinvesteringen (O&O) vanuit Nationale Rekeningen. Dit valt echter onder een vorm van investering in vaste activa en bevat – in tegenstelling tot de cijfers uit de R&D-enquête – geen uitgaven die gedaan zijn aan loonkosten van onderzoekers. Deze data wordt in dit rapport verder buiten beschouwing gelaten.

Daarnaast zijn er twee voorname internationale bronnen die regelmatig cijfers publiceren over de innovatiekracht van individuele landen en werelddelen. BuZa baseert haar cijfers van de innovatie wereldranglijst op de jaarlijkse publicatie van World Intellectual Property Organization (WIPO) en World Economic Forum (WEF). De WIPO maakt de Global Innovation Index (GII) en de WEF maakt de Global Competitiveness Index (GCI), waarvan één van de twaalf pilaren betrekking heeft op innovatie. Dit zijn verschillende indices en de ranglijsten kunnen afwijken, zoals zal blijken uit paragraaf 2.3.

Overzicht van bronnen met betrekking tot innovatie:
- CBS: R&D statistiek
- CBS: Community Innovation Survey (CIS)
- CBS: Onderzoeks- en ontwikkelingsinvesteringen
- WIPO: Global Innovation Index
- WEF: Global Competitiveness Index 

2.2 Totstandkoming van de bronnen

2.2.1 R&D

2.2.2 Community Innovation Survey (CIS)

2.2.3 WIPO: Global Innovation Index (GII)

De Global Innovation Index (GII) van de WIPO bestaat uit een internationale ranglijst van meer dan 130 economieën op het gebied van innovatie. De GII is een genormaliseerde maat en leunt op het gemiddelde van twee sub-indices, die de input en de output van het innovatieproces kwantificeren. Beide sub-indices wegen even zwaar mee in de bepaling van de uiteindelijke ranglijst. Figuur 1 geeft schematisch weer waar de sub-indices van de GII uit opgebouwd zijn.

Figuur 1 ¹⁾ De twee sub-indices van de GII. Aan de inputkant van innovatie worden aspecten als het politieke landschap, instituten, R&D en hoger onderwijs, infrastructuur en duurzaamheid, markt- en business sophistication en kenniswerkers verdisconteerd. Aan de output-zijde wordt gekeken naar gegenereerde kennis (patenten) en creative outputs (trademarks, exports van nieuwe producten, creatieve goederen en diensten).

De GII maakt via de Europese Commissie en de OESO indirect gebruik van enkele indicatoren die het CBS maakt, zoals de cijfers over R&D. Daarnaast wordt er een breed scala aan aanvullende internationale bronnen gebruikt voor de bepaling van de overige indicatoren. Deze zijn onder andere de United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) en de United Nations Industrial Development Organization (UNIDO), de Wereldbank, het Joint Research Centre of the European Commission en nog enkele andere publieke en private instituten. Zie ook figuur 4 voor een overzicht van hoe deze bronnen met elkaar verweven zijn.

2.2.4 WEF: Global Competitiveness Index (GCI)

Het World Economic Forum (WEF) publiceert de Global Competitiveness Index (GCI), een maat om de concurrentiekracht van circa 141 economieën te kwantificeren op basis van beleid, instituten en andere relevante factoren. Deze GCI berust op twaalf pilaren:

1. Instituten
2. Infrastructuur
3. ICT adoptie
4. Macro-economische stabiliteit
5. Gezondheid
6. Vaardigheden
7. Productmarkt
8. Arbeidsmarkt
9. Financieel systeem
10. Marktgrootte
11. Bedrijvendynamiek
12. Innovatie-vermogen

Pilaren 1-4 gaan over aanjagen, pilaren 5 en 6 over menselijk vermogen, pilaren 7-10 over de markt en pilaren 11 en 12 over de innovatie-omgeving. Bij elk van de 12 pilaren kunnen landen vergeleken worden en ranglijsten worden opgesteld.

Specifiek gaat pilaar 12 over het innovatie-vermogen (innovation capability) van een land, en kan daarmee opgevat worden als een maat voor hoe prominent innovatie in een land naar voren komt. Dit is een andere maatstaf dan de GII. Gegevens over innovatie binnen de GCI worden verzameld door middel van een eigen enquête en een aantal basis input- en outputmaatstaven van innovatie, zoals R&D-uitgaven en aantallen patentaanvragen. Deze eigen enquête is de Executive Opinion Survey, een grote enquête die wordt uitgezet aan ongeveer 12,5 duizend bedrijven in de private sector in 140 verschillende landen. Figuur 2 geeft schematisch weer waar de innovation capability van een economie op is gebaseerd.

2.2.5 Eurostat: European Innovation Scoreboard (EIS)

Eurostat publiceert jaarlijks het European Innovation Scoreboard (EIS), een vergelijkende analyse van de innovatieprestaties van EU-landen en 10 niet-EU-landen. Het EIS maakt inzichtelijk hoe Europa presteert op het gebied van onderzoek en innovatie ten opzichte van internationale concurrenten, op basis van tien innovatiedimensies die uit 27 indicatoren bestaan. Figuur 3 geeft schematisch weer waar de Summary Innovation Index van een land op is gebaseerd en welke databronnen gebruikt zijn voor elk van de tien innovatiedimensies. De ranglijsten van de verschillende edities (jaren) kunnen niet vergeleken worden omwille van data revisies.

2.2.6 Overige internationale leveranciers van innovatie data

2.3 Vergelijken van de innovatiecijfers

Aan het begin van dit hoofdstuk werd middels een aantal tabellen de verschillen in de positie van Nederland op het gebied van innovatie weergegeven. Nadat de onderliggende bronnen besproken zijn kunnen die verschillen nu verklaard worden.

In tabel 1 wordt de top 10 van meest innovatieve economieën weergegeven, gemeten door WIPO aan de hand van de Global Innovation Index (GII). Nederland staat op de vijfde plaats in de GII 2020 en is daarmee een plek gezakt ten opzichte van het jaar ervoor. De GII meet de multidimensionale facetten van innovatie activiteiten, zoals onderwijs, onderzoek, technologische ontwikkeling, kwaliteit van de infrastructuur, wetgeving en kapitaalmarkt.

In tabel 2 wordt de top 10 meest concurrerende economieën weergegeven opgesteld door WEF aan de hand van de Global Competitiveness Index (GCI). Nederland stond in 2019 op de vierde plaats op de ranglijst met meest concurrerende economieën wereldwijd, terwijl ons land in 2018 op plaats zes stond. De GCI is de jaarlijkse graadmeter van internationaal concurrentievermogen en kijkt onder andere naar hoe veerkrachtig de economie in kwestie is, hoe makkelijk bedrijven en werknemers met veranderingen omgaan, hoe makkelijk een nieuw bedrijf gestart kan worden en in hoeverre inwoners profiteren van economische vooruitgang. Volgens de sub-index “innovation capability” staat Nederland op de 10e plaats wereldwijd.

Nederland staat in 2020 op de vijfde plaats in het European Innovation Scoreboard (EIS), zie tabel 3. Het EIS is een ranglijst van de Europese Commissie die de relatieve prestaties van de EU-landen en een 10-tal niet-EU-landen toont wat betreft onderzoek en innovatie.

Figuur 4 geeft de globale verwevenheid van de zojuist genoemde databronnen schematisch weer. Data van het CBS wordt via Eurostat en de OESO internationaal beschikbaar gesteld en wordt indirect opgehaald voor de ranglijsten. De berekeningen van de ranglijsten gebeurt met behulp van meerdere databronnen. WIPO en WEF maken ook gebruik van eigen data, en WEF gebruikt bovendien een indicator waarvan de data van WIPO beschikbaar komt. De indices zijn vervolgens een gewogen berekening waarin de verschillende indicatoren gewogen verdisconteerd zijn. WIPO gebruikt meer databronnen voor de Global Innovation Index, terwijl WEF sterk leunt op de resultaten van een eigen enquête en enkele statistische gegevens van de Wereldbank, OESO en WIPO.

2.4 Conclusie

Tabellen 5-7 geven de wereldwijde positie van Nederland aan op het gebied van de totale waarde van inkomende en uitgaande investeringen. De verschillen zijn daarbij kleiner als bij de innovatie cijfers, maar nog steeds zichtbaar. Dit hoofdstuk zal die verschillen proberen te verklaren.

3.1 Voornaamste bronnen met betrekking tot investeringen

Informatie over de buitenlandse investeringen van Nederland is primair afkomstig van De Nederlandsche Bank (DNB). Voorname internationale afnemers van die bron zijn de OESO, UNCTAD en het IMF. Op basis van deze data schrijft UNCTAD bijvoorbeeld ook het jaarlijkse World Investment Report. Deze data zijn toegankelijk via de onderstaande links van bronnen met betrekking tot internationale investeringen:
- DNB
- OESO
- UNCTAD
- IMF

3.2 Totstandkoming van de bronnen

3.3 Vergelijken van de investeringscijfers

3.3.1 Bijzonder financiële instellingen

Een bijzonder financiële instelling (bfi) is een in Nederland gevestigd onderdeel van een buitenlandse ondernemingengroep waarin vanuit het buitenland financiële middelen bijeen worden gebracht die vervolgens weer in het buitenland worden ingezet. In de volksmond ook wel bekend als brievenbusmaatschappij. Deze bfi’s worden door grote buitenlandse ondernemingsgroepen gebruikt om hun investeringen via Nederland door te sluizen naar derde bestemmingen om zo middels het Nederlandse belastingstelsel hun effectieve belastingdruk te verlagen.

Afhankelijk van de specifieke afbakening van bfi’s, vormen zij zo’n 60-80 procent van alle buitenlandse investeringen, zowel inkomend als uitgaand. Het maakt dus veel verschil of bfi’s wel of niet worden meegerekend in de totale investeringen van Nederland en dat is per publicatie doorgaans verschillend. De internationale bronnen OESO en UNCTAD (en dus ook het World Investment Report) rapporteren de cijfers echter allemaal exclusief bfi-investeringen. Het IMF kiest er doorgaans juist voor om de cijfers inclusief bfi’s te laten zien.

In 2015 is er in de investeringscijfers een methodebreuk ontstaan als gevolg van hoe bfi’s afgebakend worden. Naast bfi’s en niet-bfi’s is er een derde categorie ontstaan, de zogenaamde mengvormen. Die zijn vanaf 2015 overgeheveld van de bfi naar de niet-bfi categorie. Aangezien DNB deze methodeverandering niet heeft teruggelegd op cijfers vóór 2015 is er een duidelijke trendbreuk zichtbaar in de cijfers exclusief bfi-investeringen, zoals te zien is in figuur 5.

Figuur 5 toont de totale uitgaande investeringspositie van Nederland voor de periode 2008-2018 exclusief bfi-investeringen zoals die gerapporteerd wordt door de DNB, de OESO en UNCTAD. De verschuiving van mengvormen van bfi naar niet-bfi is duidelijk merkbaar in 2014. Waar UNCTAD deze methodebreuk vrij precies overneemt van de DNB, lijkt de breuk verdeeld te worden over de verschillende jaren bij de OESO. Het belangrijkste punt hier is echter dat een stevige toename in de cijfers exclusief bfi’s vanaf 2014 grotendeels komt door de trendbreuk en niet doordat Nederland daadwerkelijk zoveel meer is gaan investeren vanaf dat jaar.

3.3.2 Boekhoudmethodes

3.3.3 Aansluitcorrecties, vertragingen, valuta conversies

3.4 Conclusie

Dit laatste onderdeel bekijkt de goederen- en dienstenhandel. Aangezien dit een van de belangrijkste internationale statistieken betreft bestaan er vele nationale en internationale leveranciers van deze data. In plaats van die bronnen één voor één uit te leggen is er hier gekozen voor een directere opzet waar een vergelijkend onderzoek centraal staat. Bijlages 1-3 kunnen daarbij als samenvatting gezien worden, terwijl onderstaande tekst dit verder uitlegt.

Net zoals bij de vorige twee hoofdstukken beginnen we hier ook weer met een overzicht van de rangschikking van Nederland volgens verschillende bronnen, zie de tabellen 8-15.

Tabel 10 Export van goederen volgens OECD (ITCS) (2019)

Rank	OECD (ITCS)	x mln USD
1	Verenigde Staten	1 644 276
2	Duitsland	1 493 095
3	Japan	705 640
4	Nederland	577 617
5	Frankrijk	569 757
6	Zuid-Korea	542 172
7	Hongkong	535 711
8	Italië	532 684
9	Mexico	472 273
10	Verenigd Koninkrijk	468 160

Download CSV

Tabel 11 Export van goederen volgens OECD (MEI) (2019)

Rank	OECD (MEI)	x mld USD
1	China (PRC)	2 498
2	Verenigde Staten	1 643
3	Duitsland	1 489
4	Nederland	709
5	Japan	705
6	Frankrijk	571
7	Zuid-Korea	542
8	Italië	533
9	Mexico	461
10	België	447

Download CSV

4.1 Voornaamste bronnen met betrekking tot goederen- en dienstenhandel

Om de Nederlandse cijfers over de internationale goederen- en dienstenhandel in perspectief te plaatsen, zijn internationale bronnen nodig. In deze studie is gekeken naar de belangrijkste bronnen voor de goederenhandel (verordeningen Foreign Trade Statistics: Intrastat & Extrastat), de dienstenhandel (verordening gebaseerd op de Balance of Payments Manual 6 (BPM6) ¹⁾ en de internationale handel volgens het concept van de Nationale Rekeningen (verordening European System Accounts 2010 (ESA 2010)).

Deze paragraaf bevat de volgende onderdelen:
1. Een blik op de beschikbaarheid van gegevens over de internationale goederenhandel op basis van de volgende negen bronnen: CBS, Eurostat, Verenigde Naties (UN-Comtrade en UNCTAD ²⁾, IMF ³⁾, OESO (MEI en ITCS) ⁴⁾, WTO ⁵⁾ en Wereldbank ⁶⁾.
2. Een vergelijkbaar overzicht van gegevens voor de internationale dienstenhandel op basis van de volgende zes bronnen: CBS, Eurostat, Verenigde Naties (UN-Comtrade en UNCTAD), OESO (MEI) en WTO. IMF en Wereldbank hebben geen aparte dienstencijfers.
3. Inzicht in de beschikbaarheid van gegevens voor de gehele handel (BPM6/ESA 2010) op basis van de volgende zes bronnen: CBS, Eurostat, Verenigde Naties (UNCTAD), OESO (BPM6) en Wereldbank. UN-Comtrade en Wereldbank hebben geen aparte dienstencijfers.
4. Een nadere bestudering van de gegevens over de internationale goederenhandel, omdat hier vele verschillende getallen circuleren. Deze paragraaf legt uit waarom en geeft een concreet getallenvoorbeeld.

De dienstenhandel wordt niet nader bestudeerd zoals de internationale goederenhandel in onderdeel 4, omdat er niet of nauwelijks (conceptuele) verschillen zijn tussen de verschillende gepubliceerde internationale dienstencijfers. De basis van de bronstatistieken van de dienstencijfers is de BPM6 en dat is in principe dezelfde basis als de statistieken van de Nationale Rekeningen.

Overzicht van bronnen met betrekking tot goederen- en dienstenhandel:
- CBS-StatLine:
- Internationale handel in goederen 
- Internationale handel in diensten
- Macro-economie (finale bestedingen en productie)
- Eurostat-database:
- International trade in goods’ (detailed data, met name Comext)
- Economy and finance (‘balance of payments’ en ‘international trade in services’)
- UN-Comtrade:
- ‘get data’ (‘goods, services’) 
- ‘analytical tables’ (zoals ‘historical data’)
- UNCTAD statistics
- ‘data center’ (‘international trade in goods and services’)
- IMF-data:
- Database ‘balance of payments statistics’ (BOPS)
- Database ‘direction of trade statistics’ (DOTS)
- OECD-data:
- Database ‘main economic indicators’ (onderdelen ‘BPM6’ en ‘international trade’)
- Database ‘international trade by commodity statistics’
- WTO-data portal:
- Database ‘international trade statistics’
- World Bank Open Data:
- Onderdeel ‘trade’. 

4.2 Totstandkoming van de goederen- en dienstenhandel cijfers

4.2.1 Cijfers over de internationale goederenhandel

4.2.2 Cijfers over de internationale dienstenhandel

4.2.3 Cijfers over de totale goederen- en dienstenhandel (Nationale Rekeningen)

4.3 Vergelijken van de cijfers over goederenhandel

4.4 Conclusie