Kenmerken van gedupeerde gezinnen toeslagenaffaire

Aanleiding

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft eerder cijfers gepubliceerd over het aantal uithuisgeplaatste kinderen van gedupeerden van de toeslagenaffaire. Mede naar aanleiding van deze cijfers onderzoekt de Inspectie Justitie en Veiligheid (hiema: IJenV) hoe er door het systeem van jeugdbescherming is omgegaan met gezinnen die zijn gedupeerd door de toeslagenaffaire en of dit anders was dan de omgang met niet gedupeerde gezinnen.

Als onderdeel van dit onderzoek heeft IJenV het CBS gevraagd om in cijfers te laten zien of gezinnen die slachtoffer zijn van de toeslagenaffaire vaker te maken kregen met een kinderbeschermingsmaatregel dan andere vergelijkbare, niet gedupeerde gezinnen. Het CBS werkt in de komende maanden aan het maken van deze cijfers. Een belangrijk onderdeel daarin is het samenstellen van een groep vergelijkbare gezinnen die gebruik hebben gemaakt van kinderopvangtoeslag zonder te zijn gedupeerd. De resultaten van dit CBS onderzoek zullen gepubliceerd worden, behalve als er geen betrouwbare statistische onderbouwing mogelijk blijkt om deze vergelijking te maken. Het is moeilijker om statistisch betrouwbare uitspraken te doen over kleine groepen mensen; ook bij dit onderzoek bestaat het risico dat de groepen te klein zijn om betrouwbare uitspraken te doen over de verschillen tussen de groepen gezinnen die wel of niet gedupeerd zijn.

Gelijktijdig aan dit cijfermatige onderzoek door het CBS, start IJenV haar verdiepende onderzoek waarom gezinnen die slachtoffer zijn van de kinderopvangtoeslagenaffaire te maken kregen met een jeugdbeschermingsmaatregel en welke lessen hieruit te trekken zijn. IJenV heeft het CBS daarom gevraagd om als startpunt daarvoor nu alvast een aantal achtergrondkenmerken van de gedupeerde gezinnen van de toeslagenaffaire in kaart te brengen. De nu gepubliceerde tabellen helpen IJenV haar onderzoek verder vorm te geven, ook al kunnen deze uitkomsten op dit moment nog niet vergeleken worden met de groep niet-gedupeerde gezinnen. De huidige tabellenset moet dan ook gezien worden als een tussenresultaat. Een goede duiding van de uitkomsten is pas mogelijk als zowel het volledige cijfermatige onderzoek van CBS als het kwalitatieve onderzoek van IJenV zijn afgerond.

Algemene toelichting bij de tabellen

In de tabellen zijn de kenmerken van (het huishouden van) de gedupeerde personen weergegeven op het moment vóórdat zij een eerste invordering van de Belastingdienst kregen om ontvangen kinderopvangtoeslag terug te betalen. Het gaat om de volgende kenmerken: samenstelling van het huishouden, opleidingsniveau, herkomst, belangrijkste inkomensbron, huishoudinkomen en vermogen. Daarnaast is waar mogelijk onderscheid gemaakt naar gedupeerde gezinnen die wel en niet te maken kregen met een jeugdbeschermingsmaatregel (ondertoezichtstelling of voogdij) en/of een gedwongen uithuisplaatsing in de jaren na deze eerste invordering.

Vanaf 2004 zijn gezinnen gedupeerd geraakt. In de tabellen zijn enkel de gedupeerde gezinnen opgenomen die in 2012 t/m 2014 of in 2016 t/m 2018 gedupeerd zijn geraakt, dat wil zeggen een eerste invordering voor kinderopvangtoeslag hebben ontvangen. Voor de overige jaren beschikt het CBS niet over gegevens om vast te stellen of de gedupeerde gezinnen in de periode rond de eerste invordering wel of niet te maken hadden met een jeugdbeschermingsmaatregel met of zonder een gedwongen uithuisplaatsing. Gegevens over de inzet van een jeugdbeschermingsmaatregel zijn namelijk alleen beschikbaar voor de jaren 2011 tot en met 2021; gegevens over gedwongen uithuisplaatsingen zijn alleen beschikbaar voor de jaren 2015 tot en met 2021. Het jaar 2015 is niet meegenomen in de tabellen omdat van gezinnen die in 2015 gedupeerd zijn geraakt niet bekend is of zij in het jaar vóór dupering te maken hadden met een gedwongen uithuisplaatsing. De huidige tabellen beschrijven de situatie van 10 265 in de jaren 2012, 2013, 2014, 2016, 2017 of 2018 gedupeerde huishoudens, uit de totale groep van 24 125 gedupeerde huishoudens.

In onderstaand overzicht is weergegeven welke gedupeerde huishoudens zijn opgenomen in de tabellen. De aantallen zijn afgerond op vijftallen, waardoor de som van het aantal huishoudens in de zes meegenomen jaren iets afwijkt van het totaal van 10 265.

Beschrijving per tabel

• Tabel 1: van de gedupeerde gezinnen in elk afzonderlijk jaar (2012, 2013, 2014, 2016, 2017 en 2018) is het huishoudtype, het opleidingsniveau, de herkomst, de inkomensbron, het inkomen en het vermogen beschreven. Deze tabel geeft een eerste beeld van de samenstelling van de groep gedupeerde gezinnen en laat zien of deze samenstelling verandert in de verschillende jaren.
• Tabel 2: van de gedupeerde gezinnen uit de jaren 2016 t/m 2018 is in kaart gebracht of zij wel of niet te maken hebben gehad met een jeugdbeschermingsmaatregel en/of een gedwongen uithuisplaatsing na de eerste vordering. Hierbij is gekeken naar alle kinderen van de gedupeerden.
• Tabel 3: van de gedupeerde gezinnen uit de jaren 2012 t/m 2014 is in kaart gebracht of zij wel of niet te maken hebben gehad met een jeugdbeschermingsmaatregel na de eerst vordering. Een eventuele gedwongen uithuisplaatsing kan voor deze jaren niet in beeld worden gebracht, omdat daarover geen gegevens beschikbaar zijn.

Belangrijkste kanttekeningen

• voor de lijst van gedupeerde gezinnen en de eerste invorderingsdatum is het CBS uitgegaan van een door de Uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen (UHT) geleverd bestand. Dit bestand is op 10 mei 2022 voor dit onderzoek aangeleverd door UHT. Het bevat ruim 24 000 gedupeerde aanvragers van kinderopvangtoeslag die op 1 april 2022 geregistreerd stonden. Het UHT heeft met een zogenoemde eerste toets vastgesteld dat zij slachtoffer zijn van de toeslagenaffaire. Naast deze 24 125 gedupeerde aanvragers van kinderopvangtoeslag bevat het bestand ook 63 120 geregistreerde kinderen van deze gedupeerden.
• in de eerdere publicaties van het CBS over uithuisplaatsingen bij gedupeerden van de toeslagenaffaire is gekeken naar uithuisplaatsingen bij alle gedupeerden van de toeslagenaffaire (sinds 2004). In de huidige tabellen is slechts gekeken naar de gedupeerde gezinnen in enkele specifieke jaren. Het aantal uithuisplaatsingen bij deze kleinere groep van gedupeerde gezinnen is dan ook veel lager dan het eerder gepubliceerde aantal van 1 675 uithuisplaatsingen bij de gehele groep gedupeerden. Een ander verschil met de voorgaande publicaties is dat in de huidige tabellen het aantal huishoudens met minstens één uithuisgeplaatst kind wordt geteld, waar in de voorgaande tabellen het aantal uithuisgeplaatste kinderen werd geteld. Bij huishoudens met meerdere uithuisgeplaatste kinderen leidt dat tot verschillen in de tellingen.
• omdat het CBS niet beschikt over gegevens van de daadwerkelijk opgelegde uithuisplaatsingen, heeft het CBS als benadering gekeken naar kinderen die zowel een jeugdbeschermingsmaatregel als een jeugdhulptraject met verblijf hebben (het kind woont dus niet thuis);
• het CBS beschikt niet over informatie over de wijze waarop gebeurtenissen rondom de uithuisplaatsing en de problemen met toeslagen in deze gezinnen met elkaar samenhangen en elkaar beïnvloed hebben;
• het CBS beschikt niet over informatie waar het kind gaat wonen na afloop van de uithuisplaatsing en weet dus ook niet of het kind weer thuis bij de eigen ouders gaat wonen;
• situaties waarin een kind uit huis is geplaatst zónder een formeel door de rechter uitgesproken jeugdbeschermingsmaatregel blijven buiten beeld. Het CBS heeft geen informatie over de omvang van deze groep.
• om te voorkomen dat individuele personen herkenbaar of herleidbaar zijn in de tabellen, zijn uitkomsten afgerond op vijftallen en zijn vervolgens aantallen onder de 10 niet weergegeven. Uitkomsten op basis van inkomensgegevens zijn afgerond op honderdtallen. Hierdoor tellen cijfers niet altijd op tot het totaal.