Nieuwsbrief Milieurekeningen en duurzaamheid 2022

Februari 2023

Welkom bij de jaarlijkse nieuwsbrief van het team Milieurekeningen en Duurzaamheid van het CBS. Hierin lees je wat we het afgelopen jaar onderzocht hebben, welke ontwikkelingen er hebben plaatsgevonden op het gebied van de milieurekeningen, natuurlijk kapitaal, circulaire economie en brede welvaart, en wat er op stapel staat voor komend jaar.

Het afgelopen jaar heeft het team, gelet op de sterk toegenomen vraag naar samenhangende informatie over de relatie tussen milieu, economie en duurzaamheid, flink nagedacht over onze visie en strategie voor de komende jaren. Belangrijke elementen daarin zijn het inspelen op de monitoringsbehoefte rond de European Green Deal, het vergroten van de samenhang tussen thema’s (bijvoorbeeld Natuurlijk Kapitaalindicatoren in de Monitor Brede Welvaart) en het nog toegankelijker maken van onze informatie voor een breed publiek. Suggesties daarbij zijn welkom!

In deze nieuwsbrief

Broeikasgasuitstoot in coronatijd
Broeikasgasuitstoot in “De Nederlandse economie”
Milieubelastingen
Waterrekeningen
Natuurlijk kapitaalrekeningen Noordzee
Natuurlijk kapitaalrekeningenviewer
Circulaire economie
Voetafdrukken
Materiaalstromen
Monitor Brede Welvaart in Caribisch Nederland
Monitor Brede Welvaart factsheets ministeries
Bosbouwrekeningen

Internationaal
Internationale ontwikkelingen
Cursussen aan EU-lidstaten
Ethiopië en Ghana op bezoek bij het CBS

Broeikasgasuitstoot in coronatijd

Ook dit jaar zijn weer de luchtemissierekeningen gemaakt, met daarin cijfers over de uitstoot van schadelijke stoffen naar de lucht, zoveel mogelijk gekoppeld aan specifieke Nederlandse economische activiteiten.

Na een daling in 2020 stegen de broeikasgasemissies in 2021 ten opzichte van 2020 met ruim 2 procent naar 207 megaton CO₂-equivalent. Het effect van de coronapandemie was ook in 2021 nog duidelijk zichtbaar. Met name het vliegverkeer is hard getroffen door de coronamaatregelen. De broeikasgasuitstoot in de luchtvaartsector daalde in 2020 met 45 procent ten opzichte van 2019. 

Een nieuwe ontwikkeling is dat het CBS in de recentste versie van de Statline-tabel expliciet de emissies publiceert die voortkomen uit het gebruik van biomassa. Voorheen zaten deze emissies al in het totaal verwerkt. De CO₂-emissies uit biomassa tellen niet mee voor de nationale klimaatdoelen om in 2050 de broeikasgasemissies naar nul terug te brengen. Toch is deze uitstoot behoorlijk, voor 2021 22 megaton CO₂. Dat komt neer op een stijging van 13 procent ten opzichte van een jaar eerder, wat vooral voor rekening komt van het bij- en meestoken van biomassa in energiecentrales.

De jaarcijfers van de luchtemissierekeningen over het afgelopen jaar (2022) zullen in het najaar van 2023 worden gepubliceerd, bovenop de cijfers van de CO₂-emissies die het CBS elk kwartaal publiceert.

Broeikasgasuitstoot in “De Nederlandse economie”

De broeikasgasuitstoot is recent verder uitgediept in een artikel in de reeks “De Nederlandse economie” van het CBS, waarin actuele macro-economische fenomenen worden beschreven en geduid. In dit artikel wordt de relatie belicht tussen broeikasgasuitstoot en economische activiteiten vanuit meerdere perspectieven.

Bedrijven in Nederland waren in 2021 verantwoordelijk voor 83 procent van de uitstoot van broeikasgassen. De broeikasgasuitstoot is sterk geconcentreerd in vijf bedrijfstakken die samen bijna 90 procent van de uitstoot veroorzaken. Dit zijn de landbouw, de industrie, de energiesector, waterbedrijven en afvalbeheer, en de vervoer- en opslagsector. In vergelijking met de Europese Unie heeft Nederland een relatief lage emissie-intensiteit (CO₂-uitstoot per euro bbp). Dit komt door de grote dienstensector in Nederland. Wel hebben de industrie en energiesector een hogere emissie-intensiteit dan het gemiddelde van deze bedrijfstakken in de EU.

Vanuit het bestedingenperspectief is bijna twee derde van alle uitstoot door Nederlandse bedrijven gerelateerd aan de export, terwijl diezelfde export ongeveer een derde van de banen en toegevoegde waarde genereert. Tot slot is, in aanvulling op de Nederlandse uitstoot, de impact van Nederlandse bestedingen op de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen in kaart gebracht met een broeikasgasvoetafdruk. Deze laat na 2008 een dalende trend zien.

Milieubelastingen

In november 2022 werden de nieuwe cijfers van de milieubelastingen en –heffingen gepubliceerd. Daaruit blijkt dat de opbrengsten van de milieubelastingen met 1 miljard euro gestegen zijn ten opzichte van een jaar eerder. Dit komt met name door een toename van de brandstofaccijnzen en de energiebelasting. De in 2021 ingevoerde vliegbelasting heeft 69 miljoen euro opgebracht. 

Het afgelopen jaar is ook de tijdreeks van de emissierechten herzien. Bedrijven met veel CO₂-emissies in Nederland zijn verplicht om aan het Europese CO₂-emissiehandelsysteem mee te doen en moeten voor elke ton CO₂-uitstoot een emissierecht inleveren. De verwachting is dat de opbrengsten van de handel in emissierechten de komende jaren zal toenemen, omdat er steeds minder gratis rechten uitgegeven zullen worden. De nieuwe cijferreeks is sinds afgelopen jaar onderdeel van de rapportage aan Eurostat en wordt ook op Statline gepubliceerd. 

Dit jaar zal er een update komen met cijfers over het jaar 2022. Een interessant jaar vanwege de hoge energieprijzen en aangepaste tarieven. Zo werden de brandstofaccijnzen tijdelijk verlaagd en werd een hoge belastingvermindering toegepast op de energiebelasting.

Waterrekeningen

Het CBS heeft in een tweejarig onderzoek (2021-2022) de waterrekeningen volgens Europese standaarden in kaart gebracht met een tijdreeks van het aanbod, het gebruik en de balans van water in Nederland. Deze tabellen laten zien welke bedrijfstakken water onttrekken uit onder andere grondwater, rivieren, zee en opgevangen regenwater. Ook beschrijven ze voor welk doeleinde dit gebruikt wordt, zoals drinkwater, koelwater en irrigatie. Tot slot laten ze zien hoe de (afval)stromen en het hergebruik binnen de economie plaatsvinden, als ook de lozingen terug naar het milieu.

De aanbod- en gebruiktabellen van water in combinatie met de waterbalans leveren een overzicht van de stromen van water gerelateerd aan economische activiteiten voor Nederland op jaarbasis. Het rapport met de titel ‘Water Accounts for the Netherlands’ is in januari 2023 gepubliceerd: Waterrekeningen Nederland (cbs.nl).

Naast het samenstellen van deze rekeningen zijn in het najaar van 2022 twee workshops georganiseerd door het CBS voor externe belanghebbenden van deze data. Het CBS heeft de uitkomsten van het onderzoek gepresenteerd en gezamenlijk werd de toepasbaarheid bediscussieerd. Deze kennisdeelsessie heeft nuttige inzichten opgeleverd in de vraag naar data op gebied van water, zoals temporele en regionale uitsplitsingen. In 2023 wordt verder gewerkt aan de verspreiding en ontwikkeling van cijfers over het aanbod en gebruik van water. 

Natuurlijk kapitaalrekeningen Noordzee

In aanvulling op de milieurekeningen hebben we afgelopen jaar gewerkt aan het in kaart brengen van het natuurlijk kapitaal in Nederland, aan de hand van natuurlijk kapitaalrekeningen (NKR) voor het landoppervlak en voor de Noordzee.

In 2022 heeft het CBS in opdracht van Rijkswaterstaat en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat gewerkt aan het opzetten van de natuurlijk kapitaalrekeningen voor het Nederlandse mariene milieu. Deze bestaan uit een stelsel van aan elkaar gekoppelde tabellen die het Nederlands deel van de Noordzee beschrijven. Na onderverdeling in ecosystemen, die geclassificeerd worden volgens standaardtypes ecosystemen, worden de omvang van de ecosystemen en de kwaliteit ervan beschreven. Vervolgens wordt in kaart gebracht hoe de mens gebruik maakt van deze ecosystemen, in de vorm van ecosysteemdiensten. Denk bijvoorbeeld aan voedselvoorziening (vis), energievoorziening (windmolens), en kustbescherming.

De natuurlijk kapitaalrekeningen worden gepubliceerd in biofysische eenheden (kg vis, m³ grondstoffen enz.). Daarnaast worden de afzonderlijke onderdelen ook economisch gewaardeerd, uitgedrukt in euro’s.

Naast de economische benadering van natuurlijk kapitaal wordt ook een biodiversiteitsrekening voor de Noordzee opgesteld, in overeenstemming met de biodiversiteitsrekening die is uitgewerkt voor het landoppervlak van Nederland. De basis hiervoor wordt gelegd door een update van de Living Planet Index zout & zilt voor de gebieden “Noordzee offshore” en “Noordzee kustzone”.

Rijkswaterstaat wil de natuurlijk kapitaalrekeningen Noordzee gaan gebruiken als instrument om duurzame ontwikkeling van de Noordzee te monitoren voor het Programma Noordzee, Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM) en andere beleidstrajecten. Het project wordt begin 2023 afgerond met de publicatie van het eindrapport.

Natuurlijk kapitaalrekeningenviewer

Ter ondersteuning van de natuurlijk kapitaalrekeningen, die het natuurlijk kapitaal in Nederland beschrijven in cijfers, heeft het CBS in 2022 in samenwerking met Wageningen Universiteit en SarVision een nieuwe interactieve tool ontwikkeld om het natuurlijk kapitaal in Nederland op een visuele manier in kaart te brengen.

Aan de hand van interactief kaartmateriaal biedt de NKR Viewer inzicht in welke ecosysteemtypes zich waar in Nederland bevinden, en welke ecosysteemdiensten deze ecosystemen leveren. Ook is het mogelijk om zowel de fysieke als monetaire omvang van deze ecosysteemdiensten te bekijken. Daarnaast is het mogelijk om ontwikkelingen door de tijd te bekijken.

Bovendien kan men met de NKR Viewer nu zelf ecosysteemrekeningen opvragen voor verschillende schaalniveaus. Het is mogelijk om inzicht te krijgen in de ecosysteemrekeningen voor heel Nederland, maar ook voor een provincie, gemeente of een eigen gedefinieerd gebied naar keuze. Op deze manier biedt de NKR Viewer de mogelijkheid om zelf op een eenvoudige manier de ontwikkelde ecosysteemrekeningen in kaart te brengen voor een willekeurig gebied. 

Geïnteresseerd in de mogelijkheden van de NKR Viewer? De NKR Viewer wordt begin 2023 gelanceerd. Houd hiervoor de CBS kanalen van Milieurekeningen en Natuurlijk Kapitaal in de gaten.

Circulaire economie

Ook op het gebied van de circulaire economie hebben we afgelopen jaar veel werk verzet. Om de afhankelijkheid van grondstoffen uit het buitenland en de milieu-impact van de Nederlandse economie te verminderen heeft het kabinet als doel gesteld dat onze economie in 2050 volledig circulair moet zijn. Om in kaart te brengen hoe het staat met deze transitie werkt het CBS samen met allerlei andere kennisinstituten aan de Integrale Circulaire Economie-rapportage (ICER). Deze is eind januari 2023 gepubliceerd. Als onderdeel daarvan maken we verschillende statistieken, waaronder de Materiaalmonitor, de afvalrekeningen, en grondstoffenvoetafdrukken.

Uit de recentste cijfers blijkt dat slechts 13 procent van alle materialen die in de Nederlandse economie ingezet worden bestaat uit hergebruikte materialen. Dat betekent dat de circulariteit van de economie, ondanks het kabinetsdoel, sinds 2014 wat betreft hergebruik nauwelijks is toegenomen. Als gevolg van corona is de totale directe materiaalinzet weliswaar afgenomen, maar ook de hoeveelheid hergebruikte materialen is afgenomen. De precieze cijfers verschillen wel voor de verschillende materiaalcategorieën, net als de mate waarin we afhankelijk zijn van het buitenland.

Om alles wat we doen op het gebied van de circulaire economie inzichtelijk te maken hebben we een nieuwe webpagina gelanceerd, met daarin meer informatie en links naar de verschillende statistieken. Hieronder zullen we de voetafdrukken en de materiaalstromenstatistiek verder toelichten.

Voetafdrukken

Een belangrijke nieuwe statistiek die de impact van consumenten op het grondstoffengebruik en broeikasgasuitstoot in de economie in kaart brengt is het berekenen van voetafdrukken.

In 2022 is een nieuwe methode ontwikkeld voor voetafdrukberekening: de Single and Multiregional Consolidated Approach (SAMCA). Deze methode is bedoeld als vervanger voor de twee bestaande methodes om voetafdrukken te berekenen. De eerste methode kijkt naar de uitstoot in Nederland, min de uitstoot die gerelateerd is aan de export, plus de uitstoot die gerelateerd is aan de import. Deze methode heeft als voordeel dat het makkelijk is om een reeks te onderhouden. Het nadeel is dat het niet mogelijk is om in te zoomen op specifieke bedrijfstakken. De tweede methode faciliteert het inzoomen op bedrijfstakken maar heeft als nadeel dat het moeilijk te automatiseren is, waardoor het niet mogelijk is om een reeks te onderhouden. Verder is het een uitdaging om de resultaten volgens beide methodes consistent met elkaar te maken.

SAMCA is ontwikkeld als een geautomatiseerd proces waardoor het mogelijk is om een hele reeks van gedetailleerd voetafdrukresultaten te bouwen. SAMCA wordt in 2023 geoperationaliseerd met financiële ondersteuning van zowel Eurostat als het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Bovendien wordt SAMCA gebaseerd op een door het PBL verrijkte versie van de Eurostat-statistieken over ondermeer grondstoffengebruik in productieketens.

Met SAMCA vergroten we dus de consistentie van statistieken over voetafdrukken op allerlei niveaus: binnen het CBS, tussen kennisinstellingen en ook internationaal. 

Materiaalstromen

De Materiaalmonitor is belangrijk voor het monitoren van de transitie naar een circulaire economie. Naast het maken van een tweejaarlijks overzicht van de materiaalstromen, kunnen lessen uit het verleden ons misschien helpen bij deze transitie. Om de vraag, welke structurele economische veranderingen invloed gehad hebben op het materiaalgebruik in Nederland, te kunnen beantwoorden, zijn de data over de materiaalstromen met terugwerkende kracht gereconstrueerd voor de periode van 1950 tot en met 2020. Daarbij is gekeken naar het gebruik van verschillende soorten grondstoffen, de afvalproductie en -verwerking. Daarnaast zijn per economische sector de CO₂-emissies en toegevoegde waarde op een rijtje gezet.

Wat onder andere opviel was dat de totale materiaalinzet in de Nederlandse economie gedomineerd wordt door fossiele energiedragers. Het gebruik van fossiele energiedragers verandert in de tijd door zowel autonome gebeurtenissen, zoals de ontdekking van gasvelden eind jaren ‘50 of de energiecrisis eind jaren ‘70, maar ook door beleid, zoals de inzet op duurzame energie.

Een decompositie-analyse laat zien hoe het grondstofgebruik heeft bijgedragen aan de verandering van de uitstoot van CO₂. Het lijkt erop dat de verandering in de CO₂-emissies vooral bepaald wordt door economische groei en energieverbruik. Circulaire strategieën zoals meer recycling en een efficiënter grondstofgebruik lijken minder effect te hebben.

Monitor Brede Welvaart in Caribisch Nederland

Zoals elk jaar hebben we ook dit jaar de Monitor Brede Welvaart en Sustainable Development Goals (SDG’s) gemaakt. Naast de reguliere Monitor hebben we in 2022 ons werk op het gebied van brede welvaart uitgebreid met twee bijzondere projecten.

Zo hebben we nu, in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, voor het eerst ook de brede welvaart gemeten in Caribisch Nederland. Voor Bonaire, Saba en Sint Eustatius wordt de brede welvaart in kaart gebracht aan de hand van de Sustainable Development Goals. 

In deze eerste editie zijn met name economisch gerelateerde onderwerpen in kaart gebracht. De monitor wordt de komende drie jaar verder ontwikkeld om de SDG's vollediger te kunnen monitoren voor Caribisch Nederland. Ook de verschillende dimensies van de brede welvaart (hier en nu, later, elders) krijgen dan een plek in het dashboard. De eerste editie kijkt naar zeven van de 17 duurzame ontwikkelingsdoelen. 

• SDG 1: Geen armoede
• SDG 3: Goede gezondheid en welzijn
• SDG 5: Gender gelijkheid
• SDG 8: Waardig werk en economische groei
• SDG 10: Ongelijkheid verminderen
• SDG 11: Duurzame steden en gemeenschappen
• SDG 16: Vrede, justitie en sterke publieke diensten

Een paar dingen vallen op. Zo zijn er geen significante gezondheidsverschillen tussen mannen en vrouwen, wordt er veel minder gerookt dan in Europees Nederland, en ligt de werkloosheid relatief laag. Het is wel lastig om de cijfers te vergelijken, omdat de bevolking van Caribisch Nederland vrij klein is en dit deel van het koninkrijk qua cultuur en organisatie heel anders in elkaar zit.

De monitor is zo opgezet dat andere landen in het Koninkrijk aan kunnen sluiten wanneer ze daar klaar voor zijn. 

Factsheets brede welvaart bij begroting ministeries

Het tweede bijzondere project rondom brede welvaart bestaat uit het maken van factsheets voor Prinsjesdag. De reguliere Monitor Brede Welvaart en SDG’s wordt sinds 2018 gemaakt als onderdeel van de kamerstukken voor Verantwoordingsdag. Om brede welvaart en de SDG’s beter in de beleids- en begrotingscyclus te kunnen integreren, heeft de Tweede Kamer naar aanleiding van gesprekken met het CBS de regering verzocht om dit thema ook in de rest van het jaar meer centraal te stellen.

Om brede welvaart een centrale positie te geven in de Miljoenennota, ministeriebegrotingen en jaarverslagen hebben we dus voor een aantal ministeries factsheets ontwikkeld op basis van hun plannen voor komend jaar. De factsheets kijken met de bril van Brede Welvaart naar specifieke beleidsterreinen van departementen en bieden handvatten voor het politieke debat door deze vertaalslag. Naast indicatoren uit de Monitor bevatten deze factsheets beleidsindicatoren die onderwerpen beschrijven die aan de orde komen in de begrotingsartikelen van de departementen.
Om niet ongewild een verkokering van het beleidsdebat te stimuleren wordt er in de factsheets ook gekeken naar de zogenaamde “verknopingen” in bepaalde beleidsdebatten. Zo wordt inzichtelijk gemaakt op welke beleidsterreinen synergieën of juist uitruilen kunnen ontstaan.

Het ministerie van Financiën heeft nu aan het CBS gevraagd om voor Prinsjesdag 2023 Factsheets Brede Welvaart te ontwikkelen voor álle ministeries. Bij het opstellen hiervan wordt er nauw samengewerkt met de departementen.

Bosbouwrekeningen

Ook komend jaar staan er, naast de terugkerende werkzaamheden, weer een aantal interessante nieuwe projecten op stapel.

Eén daarvan is dat het CBS een eerste versie van de bosbouwrekeningen gaat opzetten voor Nederland, gefinancierd uit een Eurostat-grant. De aanleiding is een wijziging van de verplichtingen voor statistiekbureaus vanuit de Europese Unie. Het is de bedoeling om een gestructureerd en internationaal consistent raamwerk van de bosbouwrekeningen op te zetten. Daarnaast gaan we een nieuwe ecosysteemdienst (biomassa voor energieproductie) opnemen in de ecosysteemrekeningen. Er zijn verschillende goede redenen om dit als Nederland op te gaan zetten. 

De belangstelling voor het beschermen en vergroten van bosrijke gebieden in Europa, maar ook in Nederland, is toegenomen door onder andere de rol van bossen bij klimaatregulering, de toegenomen vraag naar biomassa voor energieproductie en de erkenning dat bossen en bosbescherming van cruciaal belang zijn voor het tegengaan van biodiversiteitsverlies. Ook in het kader van de European Green Deal en de klimaatambities spelen bossen een belangrijke rol.

Verder is het ontwikkelen van de bosbouwrekeningen nuttig om de ecosysteemrekeningen te verbeteren door het uitbreiden en integreren van informatie over bossen en hun ecosysteemdiensten. 
Daarnaast zal het CBS deelnemen aan een internationale werkgroep voor kennisdeling met andere instituten en andere landen. Tot slot zal het CBS later dit jaar ook technische assistentie verlenen aan Oekraïne zodat ook zij bosbouwrekeningen kunnen gaan opzetten. 

Internationaal

Internationale ontwikkelingen

De afgelopen jaren heeft Eurostat in samenspraak met de lidstaten gewerkt aan een voorstel voor uitbreiding van de Milieurekeningen verordening. Het gaat om modules voor de bosbouwrekeningen, milieusubsidies en ecosysteemrekeningen, die dan verplicht door alle lidstaten moeten worden opgesteld. Op dit moment lopen nog de laatste onderhandelingen in Brussel over de precieze scope en ingangsdatum, maar de verwachting is dat in 2023 dit traject wordt afgesloten. 

Cursussen aan EU-lidstaten

Ook internationaal is ons team actief geweest. In het kader van het European Statistical Training Programme (ESTP) worden elk jaar cursussen gegeven voor statistici van nationale statistiekbureaus. Het doel van deze trainingen is om kennis over het maken van statistieken te vergroten en daarmee de kwaliteit van de statistieken te verhogen.

In 2022 heeft het team milieurekeningen van het CBS twee cursussen verzorgd, over de monetaire milieurekeningen (Monetary Environmental Accounts) en over de natuurlijk kapitaalrekeningen (Ecosystem Accounting). De cursussen vonden plaats op het CBS in Den Haag en de deelnemers waren enthousiast; de komende jaren mag het CBS dan ook deze cursussen blijven verzorgen.

Ethiopië en Ghana op bezoek bij het CBS

Een delegatie van collega’s uit Ethiopië en Ghana heeft op 16 t/m 19 januari 2023 een bezoek gebracht aan het CBS. Het bezoek werd georganiseerd gezamenlijk met de Wereldbank met als doel kennisdelen over de milieurekeningen. Sessies zijn gehouden over onder meer natuurlijk kapitaalrekeningen, waterrekeningen, luchtemissierekeningen en SDG’s. De delegatie met mensen van o.a. statistiekbureaus, ministeries en kennisinstellingen was enthousiast over het bezoek en ze zagen aanknopingspunten voor de implementatie van deze statistieken in hun eigen landen. Al was de kou buiten wel even wennen.

Colofon

Tekst Team Milieurekeningen | Sector Nationale rekeningen (ENR)
Redactie Jocelyn van Berkel en Bjorn Lous
Contact milieurekeningen@cbs.nl
Website www.cbs.nl/nl-nl/maatschappij/natuur-en-milieu/milieurekeningen