Nieuwsbrief Milieurekeningen en duurzaamheid

Februari 2021

De milieurekeningen van het CBS beschrijven en analyseren de relatie tussen milieu en economie in Nederland. Om tot een consistente beschrijving te komen, sluiten de milieurekeningen direct aan op de macro-economische gegevens van de nationale rekeningen. 

De jaarlijkse nieuwsbrief geeft een overzicht van recente uitkomsten van aanvullende onderzoeken op het terrein van de milieurekeningen, klimaat en energie, duurzaamheid en brede welvaart.

Uiteraard was 2020 voor het CBS, evenals voor de rest van Nederland, een bijzonder jaar. Bij het team milieurekeningen hebben we in maart snel de knop omgezet en konden we verreweg de meeste van onze producten – veelal vanuit verschillende thuissituaties – op tijd blijven leveren.

In deze Nieuwsbrief

Natuurlijk Kapitaalrekeningen (NKR)
Emissies broeikasgassen volgens IPCC-voorschriften
Milieubelastingen
Waterrekeningen
Visualisatie van materiaalstromen
Biobased economy
Klimaat- en Energieverkenning (KEV)
Brede welvaart en de Sustainable Development Goals (SDG’s)
Regionale brede welvaart
De economische rol van aardgas

Internationaal
SEEA Ecosystem Accounting (SEEA EA)
Mapping and Assessment for Integrated Ecosystem Accounting (MAIA)
ESSnet big data project: Tracking ships
UNECE Steering Group on Statistics for SDG’s

Natuurlijk Kapitaalrekeningen (NKR)

De NKR worden samengesteld door het CBS in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en in samenwerking met Wageningen University & Research. De NKR geven een overzicht van de omvang en conditie van de verschillende ecosystemen in Nederland, en hoe deze ecosystemen via ecosysteemdiensten bijdragen aan onze economie en ons welzijn. In 2020 bestond een belangrijk deel van het werk uit de update en verbetering van de ecosysteemkaarten voor 2013, 2015 en 2018. Dit zijn landsdekkende kaarten die al de belangrijke ecosystemen van Nederland weergeven. De kaarten zijn samengesteld conform de richtlijnen van SEEA Ecosystem Accounting en dienen als basis voor de verdere implementatie en ontwikkeling van de NKR. 

In 2020 is ook gewerkt aan de update en verbetering van de rekeningen over ecosysteemconditie, ecosysteemdiensten (fysiek en monetair) en de koolstofbalans. Deze zullen in het eerste kwartaal van 2021 worden afgerond en gepubliceerd op Natuurlijk Kapitaal, waar ook meer informatie te vinden is over de NKR en eerder gepubliceerde resultaten.

Emissies broeikasgassen volgens IPCC-voorschriften

Het CBS heeft in opdracht van het ministerie van Economische zaken en Klimaat een methode ontwikkeld om de kwartaalemissies van broeikasgassen conform de voorschriften van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) te kunnen ramen. Op 10 september 2020 is het rapport Verkenning hoger frequentieniveau broeikasgasemissies conform IPCC verschenen. 

In deze verkenning zijn twee methodes onderzocht. Ten eerste de methode voor de raming van de totale IPCC CO₂-emissies: de hoeveelheid energieverbruik op maandbasis vermenigvuldigd met CO₂-emissiefactoren, conform de methodiek voor de jaarlijks vastgestelde IPCC CO₂-emissies. Ten tweede de methode voor de raming van de totale IPCC-broeikasgasemissies uitgesplitst naar sector; deze vermenigvuldigt de emissies van een jaar eerder met de ontwikkeling van een verklarende indicator, bijvoorbeeld energieverbruik, op kwartaalbasis. De experimentele resultaten voor de eerste drie kwartalen van 2020 zijn hier beschreven. De methode zal vanaf maart 2021 door het CBS worden toegepast om elk kwartaal een eerste raming te publiceren van de broeikasgasemissies op kwartaalbasis.

Milieubelastingen

Huishoudens betalen in verhouding tot hun CO₂-uitstoot meer milieubelastingen dan bedrijven. Dit beeld is in de afgelopen tien jaar nauwelijks veranderd en heeft onder andere te maken met lagere tarieven voor grootverbruikers van gas en elektriciteit. Dit is beschreven in de publicatie in De Nederlandse Economie over het aandeel milieubelastingen in de totale belasting- en premieopbrengsten. Naast de vraag welke belastingplichtigen het meeste bijdragen, is ook onderzocht waarom het aandeel milieubelastingen is afgenomen tussen 2009 en 2019. De grootste afname van de milieubelastingdruk als percentage van het bbp werd veroorzaakt door een afname van de auto-gerelateerde belastingen (bpm, motorrijtuigenbelasting en accijnzen op autobrandstoffen). Dit heeft onder andere te maken met veranderingen in de samenstelling van de auto’s: het aantal auto’s dat op diesel of lpg rijdt is afgenomen en het aantal elektrische auto’s toegenomen. 

In het najaar van 2021  zullen de milieubelastingcijfers over 2020 worden gepubliceerd. Mogelijk zullen de effecten van de COVID-19 pandemie zichtbaar zijn in de opbrengsten van deze belastingen.

Waterrekeningen

De waterrekeningen geven weer hoeveel water wordt gebruikt door verschillende economische activiteiten. Oppervlaktewater (zoals rivieren en meren), grondwater en leidingwater worden gebruikt voor allerlei toepassingen in de samenleving. Naast drinkwater wordt water ingezet voor irrigatie en koeling, wordt het verwerkt in producten en zijn er vele andere toepassingen. 

De onttrekking van oppervlaktewater is vanaf 2003 gedaald met 6,8 procent: Watergebruik bedrijven en particuliere huishoudens; nationale rekeningen. Ruim 95 procent van het onttrokken oppervlaktewater wordt gebruikt als koelwater bij de energieproductie in elektriciteitscentrales en grote industriële bedrijven. Dit water wordt na het koelproces direct weer geloosd. De daling komt volledig op conto van zoet oppervlaktewater, waarvan het gebruik met ruim een kwart is afgenomen. Daartegenover wordt steeds meer zout water onttrokken voor koelwater: tussen 2012 en 2018 nam het gebruik hiervan toe met 45 procent.

Er is een groeiende vraag naar data over de onttrekkingen en het gebruik van water. Droge perioden, of juist extreme regenval met als gevolg hoge waterstanden, zorgen voor grillige ontwikkelingen in het watergebruik. In 2021 start het CBS met een tweejarig onderzoek naar de verbetering en uitbreiding van de waterrekeningen. Hierin worden aanbod- en gebruiktabellen voor water verder ontwikkeld en worden beleidsrelevante indicatoren opgezet.

Visualisatie van materiaalstromen

De nationale rekeningen van het CBS geven inzicht in de structuur van de Nederlandse economie: welke producten bedrijfstakken gebruiken en produceren, de relaties tussen verschillende bedrijfstakken en transactiestromen van goederen- en diensten tussen bedrijven, huishoudens en het buitenland, allemaal uitgedrukt in euro’s. Binnen milieurekeningen wordt dit stelsel van monetaire aanbod- en gebruikstabellen uitgebreid met een gelijkvormig raamwerk in fysieke eenheden: de Materiaalmonitor. De productie van (bijvoorbeeld) kaas wordt hiermee dus zowel in euro’s als in kilo’s uitgedrukt. Deze fysieke versie van de nationale rekeningen is geschikt voor het berekenen van bijvoorbeeld CO₂-voetafdrukken van producten en bedrijfstakken of het monitoren van de circulaire economie.

Beide toepassingen geven stromen in de economie weer, welke omzettingen er plaatsvinden en waar afval wordt geproduceerd. Het inzichtelijk maken van deze rijke bron aan data is echter een uitdaging en kan met sankey-diagrammen. Sankey-diagrammen zijn datavisualisaties waarbij alle afzonderlijke stromen worden voorgesteld door middel van pijlen. Het afgelopen jaar is bij milieurekeningen met behulp van financiering van Eurostat een open-source R-package ontwikkeld, die het maken van deze diagrammen sterk vereenvoudigt. Geïnteresseerd? Ga naar de webpagina van het R-package met de toepasselijke naam Panta Rhei (Grieks voor “alles stroomt”). 

Biobased economy

In het kader van het EU Horizon 2020 BioMonitor project, heeft het CBS een methode ontwikkeld om op basis van de Materiaalmonitor de biobased economy in kaart te brengen. De biobased economy richt zich op het maken van producten uit biomassa, zoals bioplastics. In de Materiaalmonitor staan alle materiaalstromen van, naar en binnen de economie waaronder ook biomassastromen. De grootste stromen biomassa zijn voedsel gerelateerd, maar door het gebruik van informatie over het aandeel biobased in samengestelde producten kunnen er nu ook cijfers over de biobased productie gemaakt worden. 

In 2021 kijkt het CBS of de huidige databronnen en methoden de resultaten opleveren die geschikt zijn om Nederlandse beleidsvraagstukken rondom de circulaire economie te beantwoorden. Dit wordt gedaan door o.a. de resultaten ter verificatie voor te leggen aan stakeholders en experts. Voor de lange termijn wordt onderzocht of er specifieke biobased producten aan de statistiekclassificatie toegevoegd kunnen worden, zodat de informatie rechtstreeks bij bedrijven uitgevraagd kan worden.

Klimaat- en Energieverkenning (KEV) 

In oktober 2020 werd de Klimaat- en Energieverkenning (KEV) gepubliceerd, een samenwerking tussen PBL, CBS, TNO EnergieTransitie, RIVM en RVO.nl. De KEV geeft inzicht in de ontwikkelingen van de uitstoot van Nederlandse broeikasgassen in het verleden en de verwachte ontwikkeling tot 2030. Naast de KEV zelf worden er verscheidene achtergronddocumenten gepubliceerd, waaronder een CBS rapport over de economische ontwikkeling van de energievoorziening.

De economische bijdrage van energie-activiteiten in de Nederlandse economie is sinds 2013 teruggelopen, onder andere door de afbouw van de gaswinning. De economische bijdrage van hernieuwbare energie en energiebesparingsactiviteiten is juist toegenomen. Terwijl de investeringen in conventionele energie tussen 2008 en 2018 zijn afgenomen, zijn de investeringen in hernieuwbare energie en energiebesparingsactiviteiten in deze periode geleidelijk aan toegenomen. De groeiende hernieuwbare energie sector levert een positieve bijdrage aan de transitie naar een groenere economie. Terwijl de werkgelegenheid in conventionele energie vanaf 2014 daalde, is de werkgelegenheid die voortvloeit uit investeringen in hernieuwbare energie en energiebesparing namelijk toegenomen, met name door stijgende investeringen in energiebesparingsactiviteiten en zonne-energie.

Brede welvaart en de Sustainable Development Goals (SDG’s) 

In mei 2020 werd de Monitor Brede Welvaart & SDG’s 2020 gepubliceerd, voor de tweede keer in de huidige vorm. Deel 1 van deze publicatie gaat in op brede welvaart hier en nu, de druk die het huidige welvaartsniveau legt op volgende generaties (later) en op andere landen (elders). Daarnaast wordt gekeken naar de verdeling van de huidige welvaart naar geslacht, herkomst, onderwijsniveau en leeftijd. Hieruit blijkt dat het ervaren van veel verschillende vormen van brede welvaart het sterkst samenhangt met een hoog onderwijsniveau. 

Deel 2 van de publicatie laat de voortgang zien op elk van de 17 SDG’s: hoe doet Nederland het in Europees perspectief en hoe ontwikkelen de trends zich voor de afzonderlijke SDG’s? Hierbij worden naast de officiële mondiale SDG-indicatoren ook indicatoren gemeten die meer relevant zijn voor Nederlands beleid.

In juli is bovendien een afzonderlijk statusrapport van de SDG’s in Nederland gepubliceerd (in het Engels). Dit rapport richt zich in het bijzonder op de zogenoemde doelindicatoren en gebruikt twee onderdelen uit de Monitor Brede welvaart en SDG’s. Ten eerste gebruikt het de statistische methoden om de prestaties en richting van veranderingen in Nederland in de tijd, met andere EU-landen te kunnen vergelijken. Ten tweede gaat het om het dashboard dat gebruikt wordt om de resultaten te visualiseren. In februari 2021 verschijnt het rapport Vijf jaar implementatie van de SDG’s in Nederland (2016-2020) monitoring en reflectie uit. Dit rapport – opgesteld in opdracht van het ministerie van Buitenlandse Zaken –  legt het overheidsbeleid in de periode 2016 tot 2020 langs de meetlat van de SDG’s. 

Regionale brede welvaart 

Het CBS heeft voor het eerst de brede welvaart gemeten op regionaal niveau, in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. In de Regionale Monitor Brede Welvaart 2020 worden ruim 40 indicatoren gebruikt om de brede welvaart hier en nu en later in kaart te brengen voor gemeenten, provincies en COROP-gebieden. Tezamen geven deze indicatoren een breder beeld van de staat en ontwikkeling van de regionale samenleving dan alleen de economische indicatoren. 

Nederlandse steden staan vaker dan plattelandsgemeenten onderaan de gemeentelijke ranglijst van de brede welvaart. Hoewel de materiële welvaart in steden groter is, is het er vaak minder veilig en schoon en zijn inwoners minder vaak gezond dan in plattelandsgemeenten, uitzonderingen daargelaten. 

Deze eerste editie van de Regionale Monitor Brede Welvaart is werk in uitvoering. Zo moet het onderdeel elders van het brede welvaartsbegrip nog worden ontwikkeld voor de regionale vergelijking. 

De economische rol van aardgas 

Door overheidsmaatregelen is de jaarlijkse gaswinning in Groningen na 2013 met ruim 60 procent gedaald. Toch vervult aardgas nog steeds een belangrijke rol in de Nederlandse energievoorziening. Team Milieurekeningen heeft meegeschreven aan een artikel in De Nederlandse Economie waarbij de focus juist op de afbouw van de gaswinning ligt. Immers, na 2022 zal er van structurele gaswinning in Groningen geen sprake meer zijn. Wat zijn de gevolgen van de al gerealiseerde productiebeperkingen voor de schatkist, de economische groei en de waarde van bestaande reserves? En zijn we ook minder gas gaan verbruiken?

Internationaal 

De milieurekeningen staan internationaal sterk in de belangstelling. Het CBS helpt ontwikkelingslanden bij het opstellen van milieu- en natuurlijk kapitaalrekeningen en draagt bij aan de verdere inhoudelijke ontwikkeling. Hieronder een aantal belangrijke internationale projecten waar het team bij betrokken is geweest in 2020.

SEEA Ecosystem Accounting (SEEA EA)

De internationale statistische gemeenschap heeft de afgelopen drie jaar hard gewerkt aan een update van het handboek voor de samenstelling van de ecosysteemrekeningen (natuurlijk kapitaalrekeningen). Dit SEEA EA handboek beschrijft hoe landen op een consistente manier gegevens over ecosystemen en ecosysteemdiensten kunnen samenbrengen in een statistisch raamwerk. Dit betreft gegevens over de omvang en conditie van ecosystemen, maar ook over de ecosysteemdiensten die worden geleverd voor de economie en de samenleving, zowel in fysieke als monetaire termen. 

Het CBS heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de internationale revisie van het SEEA EA, dat wordt geleid door de United Nations Statistical Division (UNSD). De revisie van het handboek zal verder bijdragen aan de wereldwijde implementatie van de ecosysteemrekeningen. 

Mapping and Assessment for Integrated Ecosystem Accounting (MAIA)

Al enige tijd is het CBS partner in het MAIA-project dat gefinancierd wordt vanuit het programma Horizon 2020 Onderzoek en Innovatie van de Europese Unie. In een consortium van twintig partners, afkomstig uit elf Europese landen, wordt er gewerkt aan de implementatie van ecosysteemrekeningen volgens de methoden van SEEA EA. Ook het in kaart brengen van de huidige stand van ecosysteemrekeningen in de deelnemende landen en de betrokkenheid van stakeholders in Europa, is een belangrijk onderdeel van het project. Het CBS is tot nu toe vooral betrokken geweest bij het ondersteunen en adviseren van de implementatie in andere landen, maar zal in het tweede helft van het project ook zelf onderzoek gaan uitvoeren. Eén onderdeel hiervan is het verder uitbreiden van de biodiversiteitsrekening en de ruimtelijk aspecten van biodiversiteit en de koppeling hiervan met landschapselementen. Meer informatie over het MAIA-project, de betrokken partners en aanmelding voor de nieuwsbrief is te vinden op maiaportal.eu. 

ESSnet big data project: Tracking ships

De samenwerking van verschillende organisaties binnen het Europees Statistisch Systeem (ESS),  ESSnet, is gericht op het leveren van resultaten die het hele ESS ten goede komen. Eén van de projecten binnen ESSnet is Big data II en één onderdeel daarvan is het werkpakket (WPE) Tracking ships. Drie nationale statistische bureaus namen deel aan dit WPE, uit Nederland (WPE-leider), Griekenland en Polen. Zij onderzochten de toepasbaarheid van data uit het Automatic Identification System (AIS) van schepen bij het maken van statistieken: ESSnet Big Data II | CROS.

Het CBS heeft onderzoek gedaan naar het toepassen van AIS-data voor het verbeteren van statistieken over brandstofverbruik en luchtemissies in de zeevaart. Deze verbeterde statistieken kunnen dan in energie- en luchtemissierekeningen worden toegepast. In dit onderzoek is een methode ontwikkeld om zeeschepen te identificeren die gerelateerd zijn aan de Nederlandse economie. Dit zijn niet alleen schepen die onder de Nederlandse vlag varen; er zijn ook andere registratievormen waardoor een schip een direct verband kan hebben met de Nederlandse economie. Het CBS heeft onderzocht welke registratievormen belangrijk zijn voor de economie en daarmee een theoretisch kader opgezet met drie methoden voor het ramen van brandstofverbruik en luchtemissies van de gerelateerde schepen met behulp van AIS-data. 

UNECE Steering Group on Statistics for SDG’s

In 2020 heeft het CBS een belangrijke bijdrage geleverd als lid van de UNECE Steering Group on Statistics for the Sustainable Development Goals (SDG’s). Met name als voorzitter van de sessie over Leave no one behind’ tijdens de meeting voor Experts in Statistics for the SDG’s in april en bij de revisie van de Road Map for SDG Statistics. De Road Map is de belangrijkste en veelgebruikte leidraad voor nationale statistische bureaus in de UNECE-regio bij het meten van voortgang van de SDG’s. De tweede editie van Road Map wordt afgerond in 2021 en voorgelegd ter goedkeuring aan de UNECE Conference of European Statisticians. 

Colofon

Tekst Team Milieurekeningen | Sector Nationale rekeningen (ENR)
Redactie Jocelyn van Berkel en Lieneke Hoeksma
Contact milieurekeningen@cbs.nl
Website www.cbs.nl/nl-nl/maatschappij/natuur-en-milieu/milieurekeningen