Onderzoeksplatform Investico wint CBS-Tegel voor datajournalistiek
Kwaliteit van onderzoek
Investico is een non-profitorganisatie voor onderzoeksjournalistiek en opleider van journalistiek talent. Het platform richt zich uitsluitend op onderzoeksjournalistiek, altijd in samenwerking met andere media. Investico ontwikkelde een methode om voor heel Nederland in kaart te brengen op welke schaal boeren onterecht overheidspercelen registreren, zogenaamde ‘bermfraude’. Hoewel het onderzoek in de eerste plaats een misstand blootlegt, is het vooral de nuance die het verhaal sterk maakt. De vakjury, waarin ook het CBS vertegenwoordigd is, prijst de kwaliteit van het onderzoek en de bruikbaarheid van de resultaten: ‘Het dataonderzoek voorziet in een leemte die is achtergelaten door een wegkijkende overheid. Het is journalistiek zoals die bedoeld is’, aldus de vakjury.Onterechte registratie
De onderzoekers ontdekten dat ongeveer een kwart van de landbouwgrond op overheidspercelen onterecht was geregistreerd door boeren als grond waarover zij subsidie konden aanvragen of waar ze extra mest op konden uitrijden. De boeren hadden geen toestemming om hiervoor subsidie aan te vragen en zij gebruikten de grond ook niet altijd. Dat ging steeds om heel brede (of lange) bermen en om hele percelen. Stukjes grond of percelen van minder dan 0.25 hectare hebben de onderzoekers buiten het onderzoek gelaten.Landbouwsubsidies en mestrechten
De kiem van het verhaal lag bij een publicatie in ‘Trouw’ uit 2017 waaruit bleek dat boeren bermen en hele percelen als landbouwgrond opgaven, terwijl ze daar geen toestemming voor hadden. Die registratie bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is bepalend voor de vaststelling van landbouwsubsidies en mestrechten. ‘Dat onderzoek in Trouw ging over één gemeente,’ zegt Grosscurt. En dat maakte hem nieuwsgierig naar de rest van Nederland. Was dit een op zichzelf staande zaak, of onderdeel van een patroon?Ingewikkelde puzzel
Samen met de onderzoeksredactie van De Brabantse kranten, De Gelderlander, Tubantia en de Stentor deden Grosscurt, Rotman en Voogt maandenlang onderzoek naar de manier waarop (landbouw)grond wordt geregistreerd om subsidies te ontvangen. De journalisten vroegen bij 36 overheden 749 verschillende registraties na, en werkten een digitale monitor uit om de verschillende data bij elkaar te brengen tot een coherent overzicht. Rotman: ‘Dat was een ingewikkelde puzzel. We hadden veel verschillende bronnen, en al die data passen niet allemaal zomaar in een simpele spreadsheet.’ Grosscurt vult aan: ‘De RVO inventariseert alle registraties, maar weet niet altijd precies of de grondclaims juridisch terecht zijn. Controle vindt nauwelijks plaats. Dat maakt het systeem kwetsbaar en nader onderzoek ingewikkeld.’Voorzichtig met conclusies
Toch lukte het de onderzoekers om een methode te ontwikkelen die een betrouwbaar overzicht oplevert van de oneigenlijke landbouwregistraties. Voorzichtigheid bij de interpretatie van de resultaten is echter geboden, benadrukt Grosscurt. ‘Dit onderzoek zegt niet dat alle registrerende boeren automatisch fraudeur zijn. Sommige boerenbedrijven hebben decennialang een berm in gebruik en verklaren dat ze niet beter weten. In andere gevallen wordt van mondelinge of stilzwijgende instemming gesproken. Als een boer jaar in jaar uit tijd steekt in het beheer van een berm, dan is zo’n claim ook niet geheel onbegrijpelijk. Bovendien zijn de overheidsregels en het registratiesysteem in veel gevallen onduidelijk. Het openbaar ministerie heeft in Noord-Brabant in een specifieke zaak zelfs geconcludeerd dat het voor boeren wel heel moeilijk gemaakt werd om eerlijk te blijven.’Verantwoording
Het is vooral de nuance die het verhaal van de winnende journalisten sterk maakt. Het onderwerp wordt van alle kanten belicht: boeren, de RVO, gemeenten, waterschappen en provincies komen allemaal aan het woord. En dat levert een gelaagd verhaal op dat inzichten verschaft, maar niet oordeelt. ‘De regelgeving, de mogelijkheden, eventuele toezeggingen en registratieverplichtingen leveren voor veel boeren een heel complexe werkelijkheid op,’ zegt Rotman. ‘Daarom gaat het onderzoek ook zeker niet alleen over boeren, maar ook over de RVO, decentrale overheden, en de Rijksoverheid. Wij onderzoeken en laten alle perspectieven zien.’ Voogt: ‘Een goed begrip van digitale data is essentieel. Zeker voor de overheid die steeds meer data-gedreven werkt.’ Dat is niet altijd vanzelfsprekend. Dat met de publicatie van Investico de zaak niet klaar is, lijkt wel duidelijk. Daarom hebben de onderzoeksjournalisten een uitgebreide verantwoording aan hun artikel toegevoegd, waarin de methodes worden toegelicht en cijfers worden verklaard. Daarmee kunnen overheden hun controles verscherpen en registraties beter controleren.Relevante links
- Artikel - Onderzoek naar haat en agressie jegens vrouwelijke politici wint CBS-Tegel
- Artikel - Onderzoek naar stikstofcrisis wint CBS-Tegel voor datajournalistiek
- Artikel - CBS-Tegel voor datajournalistiek: hoge kwaliteit inzendingen
- Artikel - CBS Datategel voor complex onderzoek naar grondspeculatie
- Website - De Tegel - Winnaars van de tegel 2023