Onderzoek naar stikstofcrisis wint CBS-Tegel voor datajournalistiek

/ Auteur: Miriam van der Sangen
De winnaars van de CBS Data Tegel 2020: Felix Voogt (links), Adrian Estrada en Evert de Vos
© Sjoerd van der Hucht Fotografie / My Eyes4u productions
De CBS-Tegel voor de datajournalistiek gaat dit jaar naar Adrian Estrada, Felix Voogt en Evert de Vos voor hun diepgravend onderzoek naar vervuilende boerderijen die relatief sterk bijdragen aan de stikstofcrisis. Hun artikel ‘In de stikstofcrisis is niet elk dier gelijk’ maakte veel reacties los en leidde zelfs tot Kamervragen. Juryvoorzitter van De Tegel, Hille van der Kaa, maakte de winnaars van de prestigieuze prijs op 10 mei 2021 online vanuit de Centrale Bibliotheek in Den Haag bekend.

Stalbranden

Adrian Estrada en Felix Voogt ontmoetten elkaar bij de masterclass van het onafhankelijke journalistiek platform Investico. Ze maakten daarna een vliegende start met een onderzoek naar het aantal stalbranden in Nederland tussen 2012 en 2020. Het onderwerp had hun interesse vanwege de milieuaspecten. Na het onderzoek stuitten zij op het tweede adviesrapport van de commissie Remkes over het terugdringen van de stikstofproblematiek. Estrada: ‘Uit dat rapport bleek het willekeurig uitkopen van boeren niet voldoende te zijn om de stikstofproblemen op te lossen. Het viel ons op dat er tegenstrijdigheden waren tussen de opvattingen van de adviescommissie en het ministerie van Landbouw. We wilden daar onderzoek naar doen.’ Een dag later stond in De Groene Amsterdammer echter een artikel van Evert de Vos over hetzelfde onderwerp. ‘Dat was wel even balen. Maar we hebben toen besloten samen met Evert verder onderzoek te gaan doen.’

Uitkoopregeling

De uitkoopregeling voor boeren leek de journalisten niet effectief. Om dat met cijfers te onderbouwen doken ze in de vergunningenregisters van provincies en verzamelden zij gegevens over de stikstofuitstoot van ruim 19.000 veehouderijen in de buurt van kwetsbare Natura 2000-gebieden. Estrada: ‘We hebben online een dataset gevonden met gegevens over vergunningen. Die hebben we gedownload en er een GIS-programma (geografisch informatiesysteem, red.) op los gelaten. Zo kwamen we tot een lijst van agrarische bedrijven waarvan de uitstoot relatief de meeste schade veroorzaakt. We ontdekten dat zij vele malen meer stikstof uitstoten dan veel andere boerenbedrijven samen.’ Voor de berekeningen gebruikten de journalisten AERIUS. Voogt: ‘Dat is een tool waarmee de uitstoot van stikstof en de neerslag daarvan op Natura 2000-gebieden kan worden berekend. We hebben daarover diverse keren met het RIVM en de Wageningen Universiteit & Research contact gehad, onder andere om onze berekeningen te laten toetsen.’


‘Van de 19.000 veeteeltbedrijven vonden we er 25, die een onevenredig groot aandeel in het stikstofprobleem lieten zien’


Kalkoenboer uit Ermelo

Met de resultaten van de berekeningen konden de journalisten aantonen welke boeren het meest vervuilend waren. Zo ontdekten ze grote verschillen tussen agrariërs. De Vos: ‘Van de 19.000 veeteeltbedrijven vonden we er 25, die een onevenredig groot aandeel in het stikstofprobleem lieten zien. Een illustratief voorbeeld is de kalkoenboer uit Ermelo. Met 24.000 kalkoenen op 50 meter afstand van een Natura 2000-gebied is hij verantwoordelijk voor een reusachtige hoeveelheid stikstofneerslag op kwetsbare natuur. Zelfs meer dan de gehele landelijke snelheidsverlaging tot 100 kilometer per uur heeft opgeleverd! Dat maakt het hele verhaal helder. We hebben daarmee het NOS-journaal en Nieuwsuur gehaald.’

Kamervragen

De reacties van lezers na de publicatie van het artikel in De Groene Amsterdammer, Trouw en de Gelderlander waren erg divers. Voogt: ‘Veel lezers waren geshockeerd, een ander deel was boos omdat op deze manier de agrarische sector weer in een negatief daglicht kwam te staan. Gemeenten en provincies hadden ook veel interesse in onze bevindingen en er werden Kamervragen gesteld. Al met al heeft het artikel veel impact gehad.’ Kort na het verhaal van de Investico-journalisten kwam ook de Wageningen Universiteit & Research met een onderzoek naar buiten. Op verzoek van de provincie Gelderland hadden zij gekeken welk type uitkoopregeling het grootste effect zou hebben op het verlagen van de stikstofdepositie op kwetsbare Natura 2000-gebieden. ‘Hun conclusies kwamen overeen met de onze. Het is nu tot iedereen doorgedrongen dat je deze vervuilende boerderijen niet in de buurt van een natuurgebied wilt hebben. De discussie op dit moment is: moet je die boeren op vrijwillige basis uitkopen?’, aldus Voogt. De Vos vult aan: ‘Er is nu een nieuwe stikstofwet in de maak, maar de Raad van State is daar erg kritisch op. Je zult hoe dan ook naar een reductie van de veestapel moeten. Lapmiddelen zetten geen zoden aan de dijk. Dit dossier zal nog wel een tijd blijven bestaan.’

Ingewikkeld proces

Dat ze met hun artikel de CBS-Tegel voor datajournalistiek wonnen was voor de journalisten deels een verrassing. Voogt: ‘Dit artikel was het derde verhaal dat Adrian en ik samen schreven. Dan is het mooi als je al zo snel in de prijzen valt.’ Estrada: ‘Onze zoektocht naar databronnen was ingewikkeld. Dat geldt ook voor het beleid op het gebied van de stikstofproblematiek. Er is veel tijd nodig om dat te kunnen doorgronden. Je kunt daar fulltime mee bezig zijn. We hebben heel veel experts gesproken en veel paden bewandeld.’ Dat bevestigt ook De Vos: ‘We hebben enorm moeten puzzelen om aan de juiste data te komen, ze op te schonen en op de juiste manier te gebruiken.’


Meer weten over Investico?
Investico is een onafhankelijk non-profit platform voor grondig en structureel journalistiek onderzoek. Samenwerking met de media is het uitgangspunt. Een integraal onderdeel van Investico is de opleiding voor jonge onderzoeksjournalisten: de Masterclass Onderzoeksjournalistiek. Tijdens deze masterclass werken vier tot vijf deelnemers 6 maanden lang gezamenlijk aan een groot onderzoek en geven journalisten en ervaringsdeskundigen gastcolleges.

Relevante links