120 jaar CBS: geschiedenis in bijzondere verhalen

Rijk archief

Het CBS werd opgericht in 1899, als werkbureau van de nieuwe Centrale Commissie voor de Statistiek (CCS) uit 1892. Ronald van der Bie, historicus en werkzaam bij het CBS, schreef al veel over de geschiedenis van de CCS en het CBS. Hij bracht onlangs een aantal boeiende verhalen in een boek bijeen. Daarbij kon hij putten uit een rijk archief, maar hij deed ook nieuw onderzoek met verrassende uitkomsten. ‘Ik heb me onder meer verdiept in de periode van de Tweede Wereldoorlog. Het werk bij het CBS ging toen gewoon door, maar er gebeurden ook heel andere dingen dan de publicatie van officiële statistiek.’ Met de drukpers van het CBS werd bijvoorbeeld de illegale Nieuwsbode gedrukt met berichten van Radio Oranje, maar ook een eerste druk van De Duivelskunstenaar, een manuscript van de toen net overleden schrijver Menno ter Braak. In de reeks Astra Nigra (clandestien uitgegeven boeken, red,) werd op regelmatige basis verzetsliteratuur gedrukt.

Pakjes sigaretten

Van der Bie belicht in zijn verhalen ook een aantal belangrijke personen binnen het CBS. Bijvoorbeeld directeur-generaal Philip Idenburg, die aan het roer van het CBS stond ten tijde van de oorlog. ‘Dat was een mannetjesputter in de goede zin van het woord. Hij heeft ontzettend veel gepubliceerd, terwijl hij naast zijn werk bij het CBS verbonden was aan de Universiteit van Amsterdam én een rol had in het verzet. Een mooi verhaal gaat over de verhuizing van het CBS naar Leidschendam. Dit gebeurde tijdens de oorlog, met hulp van de eigen medewerkers. Als dank voor het soepele verloop van deze onderneming kregen alle medewerkers een pakje sigaretten. Het netwerk van Idenburg moet groot geweest zijn dat hij aan zo’n grote hoeveelheid sigaretten kon komen in de oorlog.’

Beeldstatistieken als kunst

Aan infographics besteedt het CBS tegenwoordig veel aandacht om complexe informatie toegankelijk te presenteren. Maar echt nieuw is dat niet: de eerste CBS-infographic stamt al uit het jaar 1900. Dat ging om een illustratie bij de statistiek over criminaliteit. Van der Bie: ‘In de jaren dertig heeft adjunct-directeur J. de Roos al beeldgrafieken getekend voor een onderwijspublicatie.’ In 1940 gaat de gevluchte Duitse grafisch kunstenaar Gerd Arntz de illustraties in het Statistisch Zakboek verzorgen. Hij doet dit 25 jaar lang en verheft de grafieken van het CBS tot kunstwerken. ‘Wie nog een Statistisch Zakboek uit die tijd heeft, bezit kunst’, zegt Van der Bie. ‘Een aantal uitgaven zijn opgenomen in de collectie van het Museum of the Image in Breda.’

Favoriete verhalen

Andere verhalen gaan over de rol van het CBS na de watersnoodramp in Zeeland. Van der Bie: ‘Het CBS slaagde erin al een week na de ramp met een rapport te komen over het belang van de Zeeuwse landbouw voor de voedselvoorziening van het land. Dat is ongekend snel.’ Ook de oprichting van het CBS in Heerlen komt aan bod en de discussie die daarbij gevoerd werd. De mijnen waren gesloten en de overheid besloot dat er werkgelegenheid naar Limburg moest komen. Voor veel CBS’ers betekende dit echter een verhuizing. Van der Bie wijst ook op het verhaal van de volkstelling in 1971: het was de eerste volkstelling die met de computer werd uitgevoerd en daartegen was enorm veel protest in de media en bij de bevolking. ‘Je kunt hier lezen hoe belangrijk het is om het sentiment van burgers serieus te nemen.’

Statistiek van het jenevergebruik

De geschiedenis van de statistiek van het jenevergebruik is een persoonlijke favoriet van Van der Bie. ‘De gemeentelijke statistieken van het drankverbruik gaven een vertekend beeld. In dorpen waar veemarkten werden gehouden, namen ook marktbezoekers en handelaren uit de hele streek na afloop een borrel in de kroeg. De lokale bevolking werd om het hoge verbruik nagewezen. Het CBS heeft de cijfers op verzoek van het ministerie gepubliceerd voor grotere regio’s. Het is de oudste statistiek van het CBS geworden op basis van een sociaal-geografische gebiedsindeling.’