Welke gevaren bedreigen Europa?

Uw organisatie HCSS staat overheden en ondernemingen bij met kennis over bedreigingen van allerlei aard. Waar haalt u de gegevens vandaan waarop u uw voorspellingen over de internationale betrekkingen baseert?

‘Wij zijn een grootverbruiker van digitale data. Die halen wij uit allerlei bestanden, zoals van CBS en de OESO. Dat zijn kwalitatief goede bronnen. Maar wij produceren zelf nog veel meer data. Wij halen gegevens uit ruim honderdvijftig databanken in de hele wereld. Onze onderzoekers analyseren die en wij bouwen er onze eigen databank mee. Onze computers speuren dagelijks volledig geautomatiseerd met slimme zoekalgoritmen het internet af naar feiten en gebeurtenissen die relevant kunnen zijn voor onze analyses en toekomstscenario's.’

‘Een goed voorbeeld is onze assertiviteitsmonitor die wij samenstelden voor het ministerie van Buitenlandse Zaken. Die laat zien dat beleidsmakers in China en Rusland sinds 2008 in toenemende mate negatieve assertiviteit vertonen, zeg maar agressie. Dat valt niet toevallig samen met de grote economische crisis, die Europa als internationale speler sindsdien verlamt. Rusland intervenieerde in Georgië en later de Krim, China voert de druk op om de baas te worden in de Zuid-Chinese Zee. Het is voor de internationale stabiliteit gevaarlijk als militaire macht een rol begint te spelen tijdens een groeiende negatieve assertiviteit. Rusland vormt momenteel een ernstigere bedreiging dan IS (Islamitische Staat, red.), omdat er nu twee kernmogendheden tegenover elkaar staan in Oost-Europa. Het Westen en Rusland zitten te rommelen in elkaars invloedssferen. De huidige generatie politici lijkt volkomen te zijn vergeten dat Europa zijn vrede en stabiliteit te danken heeft aan diplomatie en goede internationale betrekkingen. Veel politici denken dat zij straffeloos kunnen spelen met die internationale verhoudingen. Hierdoor is de kwestie Oekraïne onoplosbaar uit de hand gelopen. Dat zal nog lang een politieke splijtzwam blijven.’

‘De kans dat de crisis met Rusland uit de klauwen loopt, is levensgroot’

Zijn de huidige vluchtelingenstromen een even grote bedreiging voor de eenheid in Europa?

‘Ja en nee. Objectief gezien niet. Een miljoen vluchtelingen opvangen is niet zo moeilijk. Je moet het als politicus wel willen. Het probleem is de perceptie onder de burgers. Bijna vijftig procent van de Nederlanders wil geen vluchtelingen meer toelaten. Zij vertrouwen de politici niet meer. De politici op hun beurt zijn niet in staat dat wantrouwen te managen. Het gevolg is dat sommige burgers het vertrouwen in de hele Europese Unie opzeggen. Om dat perceptieprobleem op te lossen is de enige uitweg dat wij veilige opvangzones in een land als Syrië inrichten, zoals ik al langer bepleit. Die opvang valt militair goed te beveiligen, mits alle landen meedoen. Ook ethisch is veel voor zulke opvangzones te zeggen, als je doden op zee en in koelwagens niet wil accepteren. De buurlanden Jordanië en Libanon zitten al vol met vluchtelingen uit Syrië. Die kunnen er niet nog meer bij hebben. Die veilige zones gaan er komen, voorspel ik. Politici die daar nu tegen zijn draaien wel bij. Ze moeten wel. Anders splijt de vluchtelingenkwestie de hele Europese Unie. Die dreigt hierdoor uiteen te vallen.’

Waarom werkt u niet intensiever samen met bureaus als CBS en CPB om uw toekomstvoorspellingen met hun data te onderbouwen?

‘Ik zou graag die twee werelden bijeenbrengen. Zij zijn heel goed in cijfermatige statistieken, wij niet. Wij zijn goed in het maken van toekomstanalyses en scenario's. Zij niet. Analyses worden alleen maar beter wanneer de statistici en andere disciplines samenwerken. Daar zouden ook de banken bij betrokken moeten worden en de universiteiten. Dan combineer je financiële en economische data met analyses over internationale politieke dynamiek. Zo’n samenwerking staat al jaren nummer 1 op mijn prioriteitenlijst. Maar het komt er niet van. Waarom niet? Specialistische instellingen komen niet zo makkelijk uit hun eigen comfortzone. Ik denk dat zij intern te verkokerd zijn. Dat geldt net zo goed voor de universiteiten en de banken. Ik geef wel eens presentaties bij banken. Dan merk ik dat hun analyses ophouden bij de laatste cijfers die zij beschikbaar hebben. Naar de toekomst kijken, lukt ze amper. De economen van de bank zijn niet in staat hun financiële grafieken te koppelen aan onze internationaal politieke toekomstscenario’s.’

‘Politieke ontwikkelingen kun je redelijk goed voorspellen. Een paar voorbeelden. Wij voorspelden al in 2008 op grond van onze lange termijn analyses dat de euro dreigde om te vallen. En nu houd ik nog steeds een Grexit voor mogelijk. Ik merk dat de overheid moeite heeft dit soort discussies openlijk te voeren. Ik voorspelde ook dat Tsipras bij zou draaien. Dat deed ik op grond van de dynamiek van de internationale betrekkingen, niet vanuit het economische perspectief dat veel politici hanteren. Politiek voorspellen is net als het weer en het klimaat. Het is niet moeilijk. Ik kan niet voorspellen dat het morgen regent, wel dat er regen in aantocht is.’

‘De economen van de bank zijn niet in staat hun financiële grafieken te koppelen aan onze internationaal politieke toekomstscenario’s’

China haalt belangrijke grondstoffen voor onze neus weg uit Afrika. Wat gaat dit op termijn voor onze economie betekenen?

‘Het probleem is vandaag al groot. Sommige Nederlandse bedrijven kampen al met tekorten aan onmisbare grondstoffen, zoals zeldzame metalen. China heeft de London Metal Exchange opgekocht om de internationale handel in metalen in handen te krijgen. Hetzelfde willen zij op de goudmarkt doen. Voor sommige bedrijven is het al te laat. Bijna de helft van de grote bedrijven lijkt dit probleem in te zien. Je ziet dat bedrijven daarom onderdelen aan het verkopen zijn. Wij moeten snel gaan bedenken hoe wij aan alternatieve grondstoffen komen. Samen met TNO zijn wij hiervoor begonnen met het Grondstoffen Expertise Centrum. Dat bundelt kennis over voorzieningszekerheid van grondstoffen en over duurzamer gebruik er van. Nederland en Europa zijn inmiddels sterk afhankelijk geworden van Chinese leveranties.’

U bent niet de vrolijkste in huis, lijkt het.

‘Over Afrika ben ik wel optimistisch. Daar zitten snelle groeiers. Het gaat er niet zo slecht. Ook over de Verenigde Staten heb ik mijn sombere beeld moeten bijstellen. Maar het is waar, ik ben somber over de stabiliteit in China. En met Europa gaat het ook niet geweldig.’

Dat lijkt een understatement

‘Goed dan, ik ben extreem somber over de veiligheid in Europa. De kans dat de crisis met Rusland uit de klauwen loopt, is levensgroot. Daar komt bij dat de Europese Unie uiteen dreigt te vallen door interne onenigheid over de euro, over de steun aan het zuiden en over de vluchtelingen.’

Waar gaat uw volgende boek over?

‘Ik werk aan een boek over het Sociale Contract tussen leiders en bevolking. Leiders moeten welvaart en veiligheid leveren, maar die impliciete afspraak staat overal onder druk: in China, in de Arabische wereld en ook in Europa, waar radicalen het wantrouwen tegen de Unie opstoken. Europa is een technocratisch bestuurd project geworden. Politici leggen hun beleid niet meer in politieke termen uit, maar verschuilen zich achter de technocratische noodzaak van hun besluiten. Ik vind dat de verbeelding terug aan de macht moet komen in de Europese politiek.’

Rob de Wijk (1954) is een Nederlandse geschiedkundige en deskundige op het gebied van internationale betrekkingen en veiligheidszaken. Hij studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en promoveerde in 1989 als politicoloog in Leiden. Hij begon zijn carrière in 1977 als freelance journalist, werkte voor het ministerie van Defensie en was verbonden aan het Clingendael Instituut. Ook was hij hoogleraar aan de militaire academie in Breda. Momenteel is hij deeltijd hoogleraar internationale betrekkingen in Leiden. De Wijk is sinds 2007 directeur van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS).